Bà Chúa Xứ trong tín ngưỡng ở Nam
Hiện
nay, nhiều nhà nghiên cứu vẫn cho rằng Bà Chúa Xứ ở Nam Bộ có nguồn gốc từ nữ
thần Pô Nagar của người Chăm được Việt hóa qua tên gọi Thiên Y A Na Ngọc Diễn
Phi với công năng là “Bà Mẹ xứ sở”. Vậy Bà Chúa Xứ xuất hiện ở Nam Bộ từ bao
giờ và có nguồn gốc từ đâu? Đây quả là vấn đề còn cần được tiếp tục nghiên cứu
thêm.
Tài
liệu thư tịch như Gia Định Thành Thông
Chí (1820) cho biết ở đất Gia Định có truyền thống kính trọng nữ thần như
Bà Chúa Ngọc, Bà Chúa Động, Bà Hỏa Tinh, Bà Thủy Long, cô Hồng, cô Hạnh.([1])
Trong
Đại Nam Quấc Âm Tự Vị (1895), Huình
Tịnh Của giải thích thành ngữ Bảy bà ba
cậu gồm: Bà Chúa Tiên, bà Chúa Ngọc, bà Chúa Xứ, bà Chúa Động, bà Cố Hỷ,
bà Thủy, bà Hỏa; cậu Trày, cậu Quý đều là con bà Chúa Ngọc, làm bạn với một vị
thái tử Trung Quốc mà đẻ ra cả thảy đều là thần quỷ
hay làm họa phước; còn có cậu Lý, cậu Thông, nói theo vần kể có ba cậu.
Về hai người sau không rõ sự tích”.([2]) Rõ ràng ở đây có sự phân biệt giữa
Bà Chúa Tiên, Bà Chúa Ngọc và Bà Chúa Xứ.
Tuy
nhiên, trên thực tế tín ngưỡng Bà Chúa Xứ xuất hiện ở Nam Bộ sớm hơn so với ghi
nhận của thư tịch như trường hợp miếu Bà Chúa Xứ ở chợ Phước Hải (huyện Đất Đỏ,
Bà Rịa-Vũng Tàu) có niên đại năm 1804.([3])
Nhiều
nghiên cứu cho rằng Bà Chúa Xứ là hóa thân của Pô Inư Nagar, được xem như phúc
thần bảo hộ cư dân của một vùng đất. Bà Chúa Xứ được thờ phổ biến ở các thôn
xóm và một số cơ sở thờ tự nổi tiếng như ở núi Sam (An Giang), Gò Tháp (Đồng
Tháp). Vị nữ thần bổn xứ này uy linh lấn át các “Thành Hoàng bổn cảnh” của đình
làng.([4])
Pô
Nagar từ Bà Mẹ xứ sở của người Chăm đã trở thành bà mẹ xứ sở của người Việt, là
Chúa Xứ Thánh Mẫu, mang đặc trưng của Thiên Y Ana có hai người con. Một số nơi
có thêm đặc trưng “trung tính”, nên còn gọi là “Chúa Xứ Nguyên Nhung” và được
thờ chung với Thổ Thần. Nhiều miếu Chúa Xứ Thánh Mẫu có đàn thờ Thần Nông trước
sân.([5])
Uy
linh của Bà Mẹ xứ sở bàng bạc trong tín ngưỡng của ngư dân Trung Bộ và Nam Bộ,
tạo ra sự nhập nhằng, đa tạp trong tục thờ cá Ông, Bà Thủy Long, đồng nhất mục
đích cầu ngư ở Dinh Cô. Có thể thấy điều ấy trong tên gọi các đối tượng tín
ngưỡng ở nhiều nơi: Chúa Xứ Long Thần,
Chúa Xứ Nương Nương ở Hòn Đỏ (Nha Trang), hay tên Bà Rịa lại tưởng như bắt
nguồn từ thần sóng biển Pô Riyak.([6])
Về
tên gọi, ta thấy công năng của Bà Pô Nagar và Bà Chúa Xứ giống nhau, đồng nhất
thuần lý đều là “Mẹ xứ sở”, đều là thần bảo hộ cộng đồng. Nhưng mối liên hệ
trực tiếp giữa hai bà này vẫn là vấn đề cần được truy cứu tiếp tục.
Tên
gọi Bà Chúa Xứ gắn với pho tượng nam thần bị thất lạc có thể bắt nguồn từ tâm
thức tín ngưỡng Mẹ xứ sở của người Chăm hoặc cũng có thể biến đổi từ tín ngưỡng
thờ Ông Tà chủ xứ (Neak Tà m’cha srok) của người Khmer.
Ông
Tà có quyền năng quản lý một khu vực đất đai nhưng do sự lấn lướt của Bà Chúa
Xứ và thần Thành Hoàng bổn cảnh của người Việt, nên địa bàn cai quản của Ông Tà
ngày càng thu hẹp. Các làng xã vùng nông thôn ở Nam Bộ đều có miếu Bà Chúa Xứ,
kể cả trong đình chùa miếu Bà Chúa Xứ hiện diện bên cạnh miếu Thổ Thần và miếu
Ngũ Hành.([7])
Trong
khuôn viên đất nhà hay xóm ấp, người ta thường lập miếu thờ Bà Chúa Xứ. Bà Chúa
Xứ cũng được thờ dạng miếu trong sân chùa hoặc đưa vào bàn thờ bên trong các
chùa: Bửu Lâm, Linh Thứu (Tiền Giang), Bửu Phong (Đồng Nai), Hải Phước An tự
(Sóc Trăng).([8]) Quan Âm Hộ Quốc Miếu của cộng đồng
người Hoa gốc Hải Ninh (Quảng Ninh) ở Đồng Nai thờ Quan Thế Âm và phối tự Thiên
Hậu Thánh Mẫu, Chúa Xứ Thánh Mẫu.([9])
Đối
với cộng đồng ngư dân Phước Tỉnh (Bà Rịa - Vũng Tàu), tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ
cũng gắn liền với quá trình khẩn hoang, lập ấp. Bà Chúa Xứ ở Phước Tỉnh có tên
là Nguyễn Thị Thảo, vốn là phụ nữ người Hoa Triều Châu ở Trung Quốc vào đây
khai hoang lập ấp.([10])
Ở
Bến Tre, tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ phổ biến
với chức năng chính là cai quản đất đai theo từng xóm ấp. Xã Thạnh Phong
(huyện Thạnh Phú, Bến Tre), có năm ấp
thì có đến năm miếu thờ Bà Chúa Xứ.([11])
Trong
những vùng nông thôn, tín ngưỡng Bà Chúa Xứ còn khá đậm đặc. Nếu như thành phố
Sóc Trăng chỉ có bốn miếu Bà Chúa Xứ, thì ở huyện Cù Lao Dung có đến ba mươi bảy
miếu (xã Đại Ân I, xã Thạnh Nhì... mỗi xã có từ tám đến mười miếu), huyện Kế
Sách hai mươi ba miếu, huyện Ngã Năm mười tám miếu, huyện Thạnh Trị mười sáu
miếu, huyện Mỹ Tú mười lăm miếu, huyện Vĩnh Châu mười bốn miếu...([12])
Cư
dân nông nghiệp ở Tiền Giang xem Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi là Chúa Xứ Thánh
Mẫu (Bà Chúa Xứ) tương tự như các nơi khác. Tín ngưỡng Thiên Y A Na Diễn Ngọc
Phi phổ biến lâu đời ở vùng Gò Công. Còn tín ngưỡng Chúa Xứ Thánh Mẫu phổ biến
ở vùng Cai Lậy, Cái Bè, Châu Thành, thuộc khu vực đồng ruộng tiếp giáp với Đồng
Tháp Mười.([13]) Ở huyện Cai Lậy mỗi ấp đều có miếu
Bà Chúa Xứ, thường tòng tự Thần Nông (thần dạy dân làm ruộng), Bạch Mã Thái
Giám (thần đất), Sơn Quân (thần hổ), và Thổ Địa.([14])
Ngoài
phạm vi đình chùa, ở Đồng Tháp có đến năm mươi bảy miếu Bà Chúa Xứ: huyện Cao
Lãnh (mười ba miếu), huyện Châu Thành (mười một miếu), huyện Tháp Mười (chín
miếu), các huyện Tân Hồng, Lai Vung, Lấp Vò có từ một tới hai miếu. Ở các huyện
Châu Thành, Cao Lãnh, Tháp Mười, mỗi xã có hai tới ba miếu, có xã có bốn miếu
như xã An Hiệp (huyện Châu Thành). Quy mô to nhỏ khác nhau, miếu Bà Chúa Xứ
thường là một miếu vuông, làm bằng tre hay gạch. Miếu có ảnh hưởng hẹp, trong
phạm vi xóm ấp với vài mươi hộ. Riêng miếu Bà Chúa Xứ ở Gò Tháp (xã Tân Kiều,
huyện Tháp Mười) là miếu có quy mô lớn, chỉ sau miếu Bà Chúa Xứ Châu Đốc, hàng
năm thu hút hàng vạn người đến cúng bái từ Long An, Tiền Giang, An Giang, Đồng
Tháp, TpHCM... Các miếu Bà Chúa Xứ tổ chức cúng từ tháng Giêng đến tháng 6, phổ
biến nhất là tháng 3, 4. Miếu Bà Chúa Xứ Gò Tháp cúng rằm tháng 3.
Người
dân địa phương vẫn xem Bà Chúa Xứ là hiện thân của bà “chủ đất”, “chúa đất” với
nhiều tên gọi như Chúa Xứ Nương Nương,
Chúa Xứ Nguyên Nhung, Chúa Xứ Thánh Mẫu... Bà có quyền năng của một phúc
thần như Ông Địa hay lớn hơn như Thành Hoàng bổn cảnh. Bên cạnh đình làng to
lớn, miếu Bà Chúa Xứ nhỏ như miếu Thổ Địa.([15])
Ở
Cà Mau, miếu Bà Chúa Xứ thường nằm ở ngã ba sông, dẫn vào trong một xóm, ấp,
khu dân cư. Chỉ riêng bốn huyện của tỉnh Cà Mau đã có đến hai mươi tám miếu Bà Chúa Xứ... Ở huyện
Thới Bình, chỉ trên một đoạn Sông Trẹm khoảng mười một cây số, từ thị trấn Thới
Bình về TP Cà Mau đã có mười một miếu thờ Bà Chúa Xứ. Đoạn sông Rạch Giòng dài ba
cây số từ thị trấn Thới Bình qua U Minh có bốn miếu Bà Chúa Xứ.([16])
Có
hai ngôi miếu Bà Chúa Xứ ở huyện Thới Bình (Cà Mau) phối tự với Bà Chúa Ngọc
với hai nàng hầu hai bên, Quan Âm quá hải, Tổ Cô bằng tranh kiếng.([17])
Miếu
thờ Bà Chúa Xứ tại vàm Xẻo Lớn (huyện Ngọc Hiển, Cà Mau), ở giữa án thờ có tấm
tranh kiếng Bà Chúa, hai bên thờ Bà Chúa Tiên, Bà Chúa Ngọc.([18])
Một
ngôi miếu thờ Bà Chúa Xứ khác nằm về bên phải vàm Xẻo Lớn, các bệ thờ có ba
bậc: bậc trên cùng là Phật Bà Quan Âm, Quan Âm quá hải; bậc thứ hai là các bức
tranh kiếng Tổ Cô, Quan Vân Trường; bậc thứ ba là Cửu Huyền Thất Tổ, Bà Chúa
Ngọc. Dưới đất có ba hòn đá, một lớn, hai nhỏ. Tuy thờ Phật Bà nhưng dân địa
phương vẫn gọi là miếu Bà Chúa Xứ!([19])
Miếu
Bà Chúa Xứ (ấp Đường Cày, xã Phú Tân, huyện Cái Nước, Cà Mau), phía trước là bệ
thờ Thần Nông, bên trái là miếu Ông Tà lợp ngói có kích thước như miếu thờ Thổ
Thần.([20]) Miếu thờ Bà Chúa Xứ (ấp Ngọc Tuấn,
thị trấn Cái Nước, huyện Cái Nước) dù thờ thần Bổn Cảnh nhưng lại có bài vị là
Chúa Xứ Bổn Cảnh.([21])
Ngôi
miếu Chúa Xứ Nguyên Nhung nhưng tên
chữ Hán là Chúa Xứ Cổ Miếu (phường 2,
thị xã Bạc Liêu), đối tượng thờ chính là năm pho tượng thờ năm bà Ngũ Hành,
phối tự bên trái và phải là hai ban thờ vong nam và vong nữ. Bên ngoài có hai
miếu nhỏ thờ Thổ Thần và Thổ Địa.([22])
Miễu
Bà Chúa Xứ Mỹ Long (khóm 4, thị trấn Mỹ Long, huyện Cầu Ngang, Trà Vinh) là cơ
sở tín ngưỡng quan trọng của ngư dân Trà Vinh và các tỉnh lân cận. Miễu trước
có tên gọi là Lầu Bà tọa lạc ở vàm Bến Cát (Vàm Lầu), có thờ bộ xương cá ông.
Khoảng năm 1920, do bị sạt lở, nên Lầu Bà được dời vô Bãi Bùn và đặt tên lại là
“Vân Sanh Miếu”. Trước kia chỉ thờ Bà Cố Hỷ, nay thờ thêm Chúa Xứ Nguyên Nhung,
Thủy Long Thần Nữ. Về sau Bà Chúa Xứ lại trở thành chính thần, Bà Cố Hỷ và Thủy
Long Thần Nữ trở thành phối tự và Vân Sanh Miếu cũng trở thành “Miễu Bà Chúa
Xứ”.([23]) Điều này cho thấy, dù là ở khu vực
ven biển nhưng tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp vẫn lấn át tín ngưỡng ngư dân,
ngay cả trong cộng đồng của những người làm nghề biển.
Trong
tín ngưỡng dân gian của cư dân ven biển Tây Nam Bộ, đặc biệt là ở Kiên Giang,
mô thức Thiên Y A Na và hai người con trai của bà biến thiên thành các dạng nữ
thần khác như: Bà Cậu, Chúa Tiên, Chúa Ngọc, Chúa Ngung Man Nương, Bà Chúa
Thượng Động (Bà Cố Hỷ hay Cố Hỷ Tiên Phi), Thủy Long Thánh Phi, Bà Chúa Hòn…
nhưng ở mức độ cao hơn hết và phổ biến hơn hết là tín ngưỡng Bà Chúa Xứ, một
dạng phúc thần cai quản đất đai, sông biển, cù lao và bảo hộ cư dân an lạc.
Sơn
Nam
Qua
những dữ kiện trên, có thể thấy Bà Chúa Xứ, Bà Chúa Ngọc, Bà Chúa Tiên tuy có
mối liên hệ về nguồn gốc với Bà Pô Nagar của người Chăm nhưng không phải là hóa
thân của Pô Nagar ở Nam Bộ, mà nó còn tích hợp các vị thần khác như Thành Hoàng
bổn cảnh, Neak Tà, Thổ Thần, Thổ Địa của các lớp cư dân trong dòng chảy của tín
ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, rộng hơn là tín ngưỡng Mẹ Đất trên vùng đất mới.
Tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ ở Tp Hồ
Chí Minh
Ở
TpHCM có ba mươi hai miếu thờ Chúa Xứ Thánh Mẫu, phân bố như sau: Quận 2: hai
miếu; Quận 4: hai miếu; Quận 8: một miếu; Quận 9: một miếu; Quận 12: hai miếu;
Quận Tân Bình: bốn miếu; Quận Gò Vấp: một miếu; Huyện Nhà Bè: bảy miếu; Huyện
Cần Giờ: hai miếu; Huyện Hóc Môn: ba miếu; Huyện Củ Chi: sáu miếu.([25])
Các
ngôi miếu này chủ yếu tập trung ở các vùng đất thấp, vùng nông nghiệp ngoại
thành. Khi người Pháp chỉnh trang thành phố và phong trào đô thị hóa, thì tín
ngưỡng này bị đẩy lùi. Đơn cử như trường hợp Trương Gia Từ (từ đường Trương
Minh Giảng, quận Gò Vấp) có miếu thờ Chúa Xứ Thánh Mẫu, nhưng khi chợ Gò Vấp
phát triển thì các bài vị được đưa vào thờ trong nhà. Miếu hiện được trùng tu
và thờ Ngũ Hành Nương Nương.([26])
Có
chín ngôi đình phối tự thờ Bà Chúa Xứ ngay trong đình và chín đình có miếu Bà
Chúa Xứ trong khuôn viên. Các ngôi đình này phân bố ở các quận 5, 8, 9, 12, Gò
Vấp, Tân Bình, Phú Nhuận và các huyện Hóc Môn, Nhà Bè, Củ Chi.([27])
Đình
Tân Thành (nay là đình Tân Nghĩa, quận 11) cũng có miếu thờ Chúa Xứ Thánh Mẫu.
Khoảng năm 1873, đình được trùng tu, Chúa Xứ Thánh Mẫu được đưa vào thờ bên
phải Thành Hoàng bổn cảnh (tạc tượng và làm khánh thờ mới). Về sau người ta đưa
Ngũ Hành Nương Nương vào thờ và gọi đó là bàn thờ Ngũ Hành Nương Nương, mặc dù
pho tượng cũ và chiếc khánh thờ vẫn ghi là “Chúa Xứ Thánh Mẫu”.([28])
Ngoài
ra, Bà Chúa Xứ còn được thờ trong mười chín miếu Ngũ Hành, rải rác ở các quận
1, 2, 4, 5, 6, 8, 10, Bình Thạnh, Gò Vấp, Phú Nhuận, và các huyện Nhà Bè, Hóc
Môn.([29])
Miếu
Ngũ Hành (đường Mai Xuân Thưởng, phường 4, quận 6) ngoài thần điện thờ Mẫu từ cao
xuống thấp gồm: Ngũ Hành Nương Nương, Chúa Xứ Nương Nương, Địa Mẫu còn có bàn
thờ Quan Thánh Đế Quân, gian ngoài thờ Phật Bà Quan Âm, Địa Tạng Vương bồ
tát... Ngoài sân có miếu Thổ Công (một dạng tín ngưỡng Tiền Chủ)...([30])
Không
những vậy, Bà Chúa Xứ còn được thờ trong một số cơ sở tín ngưỡng, tôn giáo khác
như: chùa Tân Hòa (quận 9, có miếu Bà Chúa Xứ), đền Mẫu Tuyên (Từ Quang Thiện
Tín Hội, quận 10), miếu Thiên Hậu (quận 3, quận 7), miếu Thần Nông (quận Gò
Vấp), miếu Bà Cố (quận 7), miếu Quan Âm (quận 4).([31])
Có
một hiện tượng hầu như đã trở thành một “trào lưu” là từ khoảng hơn hai mươi
năm nay, tín ngưỡng Bà Chúa Xứ bùng phát theo tục thờ Bà Chúa Xứ Châu Đốc.
Nhiều đền miếu ở TpHCM đã thỉnh ảnh tượng Bà Chúa Xứ Châu Đốc (bán tại cơ sở
sản xuất ở Phú Lâm) về phối tự. Những miếu thờ Bà Chúa Xứ đưa tin miếu mình thờ
Bà Chúa Xứ Châu Đốc, rồi thỉnh một pho tượng về thờ. Một số miếu đặt thêm bàn
thờ và lễ vía Bà Chúa Xứ Châu Đốc. Miếu Bình Long (miếu Cây Cui, đường Lò Gốm,
quận 6) trước đây có một ngày vía thì nay có đến hai ngày vía: Ngũ Hành Nương
Nương (24 tháng 3), Bà Chúa Xứ Châu Đốc (24 tháng 4).([32])
Điển
hình của dạng thờ tự trên là trường hợp của “chùa Bà Châu Đốc 2” ở huyện Nhà Bè
và “chùa Bà Châu Đốc 3” ở quận 9.
“Chùa Bà Châu Đốc 2” vốn là một ngôi
miếu thờ Ngũ Hành nằm ven sông Soài Rạp, ở hẻm 908, đường Huỳnh Tấn Phát (ấp 5,
xã Phú Xuân, huyện Nhà Bè). Ban đầu đó chỉ là một ngôi miếu nhỏ, xây dựng tạm
bợ bằng cây dừa nước, để nhang khói cho những vong hồn trôi dạt về vùng ngã ba
sông trước cửa miếu bây giờ.
Vào hai thập niên 1980 và 1990, việc
thờ cúng mới rộ lên. Năm 1993, miếu được xây dựng và thành lập Ban Hương Hội.
Các tiểu thương đồn nhau rằng “vay vốn” của chùa Bà Chúa Xứ ở Núi Sam (thị xã
Châu Đốc, An Giang) sẽ làm ăn thuận lợi, phát tài, mua may bán đắt... nên để
tiện lợi cho việc “xin lộc” Bà, một số người của Ban Hương Hội tổ chức đi xuống
chùa Bà Châu Đốc xin cho miếu được làm “chi nhánh” của chùa Bà Châu Đốc, nhưng
thực chất vẫn mang tên gọi là miếu Ngũ Hành.([33])
Từ
đó miếu Ngũ Hành này biến thành một quần thể cơ sở thờ tự quy mô với một tập
hợp rất nhiều hệ thống thần linh, người dân quen gọi là “chùa Châu Đốc 2”, bao
gồm Phật Giáo (Phật Tổ, Quan Thế Âm Bồ Tát, Quan Âm Nam Hải, Diêu Trì Kim Mẫu),
Đạo Giáo (Ngọc Hoàng, Tề Thiên), tín ngưỡng dân gian (Bà Chúa Xứ Nguyên Nhung,
Linh Sơn Thánh Mẫu, Bà Ngũ Hành, Bà Cố Hỷ, Ông Địa, Thần Tài, Ông Hổ, Thần
Nông, Tiền Hiền, Hậu Hiền, Cửu Huyền Thất Tổ).
Ở
đây có ngày vía Ngũ Hành vào 15-16 tháng 2, vía Bà Chúa Xứ Châu Đốc vào 22-23
tháng 4, có hát bóng rỗi. Trong ngày vía Ngũ Hành có nghi thức nghênh Bà trên
sông Soài Rạp ở phía trước miếu.
Bà
Ngũ Hành từ vai trò thần chủ lúc khởi điểm đã trở thành vị thần đồng phối tự
trong khu vực quần thể tín ngưỡng này, uy danh của Bà Chúa Xứ Châu Đốc đã trở
nên áp đảo tuyệt đối, cộng hưởng với Linh Sơn Thánh Mẫu được thờ tự nơi đây.
“Chùa Bà Châu Đốc 2” đã trở thành một điểm hành hương quan trọng ở TpHCM, thu
hút cả khách thập phương những tỉnh xung quanh, thay thế phần nào cho Bà Chúa
Xứ Châu Đốc (An Giang) và Linh Sơn Thánh Mẫu (Tây Ninh).([34]) Đặc biệt vào dịp rằm tháng Giêng
thì bất kể ngày hay đêm, lúc nào cũng có người viếng nơi đây. Các dịch vụ nhang khói ăn theo
diễn ra hết sức sôi nổi, theo kiểu “chia thị phần” trong việc thu hút tín đồ.
“Chùa
Bà Châu Đốc 3” nằm trong khuôn viên chùa Phước Long (ấp Cù Lao Bà Sang, phường
Long Bình, quận 9) cũng là điểm hành hương có tiếng ở TpHCM liên quan đến tín
ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ. Chùa Phước Long nằm trên cù lao Bà Sang, giữa dòng sông
Đồng Nai, cách đó không xa là cù lao Bà Xê (phường Long Bình Tân, thánh phố
Biên Hòa, Đồng Nai) và cù lao Vàm Chợ (xã Bến Gỗ, huyện Long Thành, tỉnh Đồng
Nai).
Chùa
Phước Long được xây vào năm 1965, đến năm 2009 được xây dựng lại thành một ngôi
chùa nguy nga một trệt một lầu, rộng 800m2. Phía trước bên phải chùa
là gian thờ Thập Bát La Hán, Diêu Trì và năm Bà Ngũ Hành. Bên trái chùa là miếu
thờ Bà Cố Hỷ và Bà Thủy Long, xây năm 2000, do dời tượng Bà về từ phường An Phú
(quận 2).
Trong
khuôn viên ngoài sân chùa, ngoài các tượng Phật Thích Ca, Di Lặc, Phật khô,
Quan Âm còn có rất nhiều tượng Ông Địa, Thần Tài, Phước Lộc Thọ, thầy trò Đường
Tăng, tượng rồng, cọp, voi, cóc...
“Chùa
Bà Châu Đốc 3” là một tòa nhà quy mô, khang trang không kém miếu Bà Chúa Xứ ở
Núi Sam (Châu Đốc, An Giang), nằm bên phải chùa Phước Long. Vào năm 1993, đây
chỉ là ngôi miếu nhỏ, có diện tích 4x5m, xây bằng gạch, nằm ở vị trí bên trái
của chùa. Trong năm này, Hội người Hoa ở quận 5 và quận 11 cử người về miếu Bà Chúa Xứ Châu Đốc xin thỉnh Bà về đây. Năm
2000, miếu được trùng tu, dời về bên phải chùa, chính diện quay về hướng tây,
trùng với hướng của miếu Bà Chúa Xứ Châu Đốc.
Ở
chính điện của miếu có hai bàn thờ: bàn thờ ngoài là tượng Bà Chúa Xứ và hai người
hầu, có tấm biển ghi “Bà Chúa Xứ Thánh Mẫu Châu Đốc”; bàn thờ trong bài trí
cũng như vậy, nhưng cốt tượng Bà to lớn như ở miếu Bà Chúa Xứ Châu Đốc.
Vía
Bà Chúa Xứ ở chùa Phước Long diễn ra vào đêm 23 rạng ngày 24 tháng 4 âm lịch.
Khách thập phương đến khá đông, từ Long Thành, Bà Rịa, TpHCM... nhiều nhất vào
các ngày Thứ Bảy, Chủ Nhật, mồng 1, rằm, có khi cả ngàn người mỗi ngày. Do nằm
ở giữa dòng sông với khung cảnh thơ mộng, nên khách hành hương kết hợp giữa du
lịch tâm linh với vãn cảnh, có phần nào giống kiểu đi miếu Bà Chúa Xứ Châu Đốc.
Các
tín đồ đến đây cúng cũng rất thuận tiện, vì vừa có chùa Phật, lại có cơ sở tín
ngưỡng dân gian (Bà Chúa Xứ, Ngũ Hành, Cố Hỷ). Trong miếu Bà Chúa Xứ và ở chùa
có hoạt động cúng sao, cầu an, xin xăm... sư trụ trì cũng trực tiếp tham gia.
Do vậy có thể xem sự hiện diện của miếu Bà Chúa Xứ trong một ngôi chùa Phật Giáo
là “cơ sở kinh tài” ở nơi đây.
Những
cơ sở thờ tự khác mà chúng tôi có dịp khảo sát qua như miếu Thủy Long (miếu Sa
Tân), miếu Phù Châu (miếu Nổi, quận Gò Vấp) vốn là miếu Ngũ Hành cũng đều có
đưa Bà Chúa Xứ vào thờ trong thần điện, như một cách để thỏa mãn nhu cầu tâm
linh của nhiều đối tượng đến các nơi này. Đến nỗi hang đá nơi đặt tượng Quan Âm
Nam Hải ở chùa Hội Sơn (quận 9), trên đường xuống bến đò để sang “Chùa Bà Châu
Đốc 3” cũng bị gán cho là “hang Bà Chúa Xứ”.
Người
Hoa tiếp thu tín ngưỡng Bà Chúa Xứ của người Việt và trong cơ sở tín ngưỡng của
người Hoa, vị trí Bà Chúa Xứ không kém nhiều so với Thiên Hậu Thánh Mẫu. Bà là
vị thần của người Việt được người Hoa sùng kính nhiều nhất so với các vị thần
khác. Tín ngưỡng này thâm nhập mạnh mẽ vào hệ thống thần điện của nhiều đền,
miếu người Hoa. Hiện nay, ở đâu có tín ngưỡng này thì nơi đó người dân đến cúng
bái rất đông. Việc thờ thêm Bà Chúa Xứ Châu Đốc nhằm thỏa mãn nhu cầu của cộng
đồng người Hoa.
Miếu
Thiên Hậu (đường Nguyễn Thị Minh Khai, quận 3), ở gian giữa của chính điện thờ
Thiên Hậu Thánh Mẫu, gian trung tâm của hậu điện dành thờ Bà Chúa Xứ, trang
trọng không kém. Việc thờ Bà Chúa Xứ trong miếu Thiên Hậu ở TpHCM xuất phát từ
nhu cầu của lớp người lớn tuổi, không có điều kiện đi hành hương ở Châu Đốc như
trước đây. Để tăng thêm sự xác tín, người Hoa còn tạo nên truyền thuyết Bà Chúa
Xứ được thờ trong miếu này là em của Bà Chúa Xứ Châu Đốc. Người Hoa dễ dàng đưa
Bà Chúa Xứ vào thờ trong miếu Thiên Hậu Thánh Mẫu vì cả hai bà đều là “Thánh
Mẫu”. Họ tìm thấy trong đó một hình tượng bảo vệ, che chở cộng đồng đó là Bà
Chúa Xứ - một hình ảnh khác của Mẹ Xứ Sở.([35])
Miếu
Thiên Hậu ở ấp 2 (xã Phước Kiển, huyện Nhà Bè), ngoài bà Thiên Hậu còn thờ Bà
Chúa Xứ, Tổ Cô, Phật Bà Quan Âm, Ngũ Hành Nương Nương. Hàng năm, vía bà Thiên
Hậu được tổ chức vào ngày 23 tháng 3 âm lịch, chung cho Bà Chúa Xứ, Bà Ngũ
Hành, Bà Cố Hỷ, Phật Bà Quan Âm.
Nhiều gia đình người Hoa ở TpHCM phối tự Bà Chúa Xứ chung với
thần, Phật. Họ rất tin tưởng, thường đi lễ vía Bà và thỉnh tranh kiếng Bà về
thờ tại gia và xem Bà như thần độ mạng cho nữ giới trong gia đình như đối với
Bà Thiên Hậu.([36])
Kết luận
Nằm
trong dòng chảy của tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, đến Nam Bộ nói chung và
TpHCM nói riêng, tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ đã tích hợp trong mình nhiều lớp văn
hóa khác nhau với nhiều “biến thể” mà việc truy cứu lai lịch của Bà Chúa Xứ là
điều không dễ dàng. Nhưng có thể nhận diện những biểu hiện hết sức đa dạng, phong
phú, sự ảnh hưởng mạnh mẽ của tín ngưỡng Bà Chúa Xứ trong hệ thống thần linh ở
Nam Bộ. Đó là sự giao thoa giữa yếu tố tín ngưỡng dân gian với Phật Giáo, Đạo Giáo;
giữa văn hóa Việt-Hoa-Khmer; với tâm thức thờ Mẹ Đất có từ trong cội nguồn.
Sự
khởi phát của hiện tượng các “Chùa Bà Châu Đốc 2”, “Chùa Bà Châu Đốc 3” cũng
như ở các cơ sở thờ tự khác phản ánh uy lực của những trung tâm tín ngưỡng như
chùa Bà Châu Đốc, chùa Bà Đen (Tây Ninh), mà vốn xuất phát từ những “Bà Mẹ xứ
sở” của các xóm ấp, nhưng do những điều kiện lịch sử - văn hóa nó được tụ hội ở những ngọn
núi thiêng. Đồng thời cho thấy được tính thực dụng trong hoạt động tín ngưỡng
của nền kinh tế thị trường có điều kiện hình thành ở những đô thị lớn như Thành
phố Hồ Chí Minh.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Ban
Quản lý Di Tích Lịch Sử Văn Hóa Và Danh Lam Thắng Cảnh TpHCM, Di Tích Lịch Sử Văn Hóa Thành Phố Hồ Chí
Minh - Một Số Cơ Sở Tín Ngưỡng Dân Gian, 2001.
Hồ Tường (chủ biên), Nguyễn Hữu Thế, Đình Ở Thành Phố Hồ Chí Minh. TpHCM: Nxb Trẻ, 2005.
Huỳnh Ngọc Trảng, Nguyễn Đại Phúc, Đặc Khảo Về Tín Ngưỡng Thờ Gia Thần. TpHCM: Nxb Văn Hóa Văn Nghệ,
2013.
Huỳnh Ngọc Trảng, Trương Ngọc Tường, Đình Nam
Huỳnh
Ngọc Trảng, “Sự Hội Nhập Của Nữ Thần Chăm Pô Inư Nagar Vào Hệ Thống Thần Linh
Việt”. TpHCM: Nguyệt san Giác Ngộ,
tháng 4-1999.
Huỳnh
Quốc Thắng, Lễ Hội Dân Gian Của Người
Việt Ở Nam
Ngô
Đức Thịnh, Đạo Mẫu Việt Nam
Nguyễn
Hữu Hiếu, “Chân Dung Bà Chúa Xứ Ở Nam Bộ”, trong Hội Văn Nghệ Dân Gian Việt Nam
- Trường Đại Học Cần Thơ, Tìm Hiểu Đặc
Trưng Di Sản Văn Hóa, Văn Nghệ Dân Gian Nam Bộ. Hà Nội: Nxb Khoa học Xã
hội, 2004.
Nguyễn
Hữu Hiếu, Tìm Hiểu Văn Hóa Tâm Linh Nam
Nguyễn
Minh San, Tiếp Cận Tín Ngưỡng Dân Dã Việt
Nam
Nguyễn
Thanh Lợi, “Tín Ngưỡng Thờ Bà Thủy Long Ở Tây Nam Bộ”, trong Ngô Đức Thịnh, Lưu
Minh Trị, Trần Quang Dũng (chủ biên), Tín
Ngưỡng Thờ Mẫu Và Nghi Lễ Hầu Đồng. Hà Nội: Nxb Văn Hóa - Thông Tin, 2013.
Nhiều
tác giả, Chùa Việt Nam & Hoạt Động Từ
Thiện. Hà Nội: Nxb Thanh niên, 2011.
Phạm
Văn Tú, Miếu, Lăng, Cung Thờ Ở Cà Mau:
Tín Ngưỡng Và Giá Trị Nhân Văn. Luận án Tiến Sĩ Văn Hóa Học. Hà Nội: Viện
Nghiên Cứu Văn Hóa, 2008.
Võ
Thanh Bằng (chủ biên), Tín Ngưỡng Dân
Gian Ở Thành Phố Hồ Chí Minh. Nxb Đại Học Quốc Gia TpHCM, 2008.
NGUYỄN THANH LỢI
Nguồn: Tạp chí Nghiên Cứu Và Phát Triển, số 5
(122).2015
Sở Khoa
Học Và Công Nghệ Thừa Thiên - Huế
([1]) Trịnh
Hoài Đức, Gia Định Thành Thông Chí, tập
hạ, Nguyễn Tạo dịch. Sài Gòn: Nha Văn Hóa, Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hóa
xuất bản, 1972, tr. 4.
