1. NGUỒN CỘI
Đất mới
Chiếc
ghe bầu vừa cặp bến. Đoàn người di cư sau mấy ngày vượt biển, sóng dập gió dồi,
đói khát, họ lên bờ với vẻ mệt mỏi. Kẻ quảy bao cà ròn, người quảy đôi quang
gánh, bước đi còn loạng choạng vì say sóng. Có người chỉ đường họ đến dừng chân
nhà một người đồng hương Triều Châu sang đây lập nghiệp từ trước, nay đã giàu
có. Chủ nhà đãi họ một bữa cơm ngon đầu tiên khi đặt chân lên đất liền. Ăn xong
bỗng có một người lăn ra chết. Tội nghiệp! Vì đang đói quá, gặp cơm ngon nên ăn
quá no rồi chết. Những người bạn còn lại đau lòng chôn người xấu số bên vệ
đường, rồi họ lại tiếp những bước lang thang đi tìm nơi tá túc và lao động kiếm
sống.
Họ đến
các thị trấn gần đó làm nhiều nghề: mua bán ve chai, lông vịt, quảy gánh rau
cải, hành hẹ đi khắp hang cùng ngõ hẻm, kiếm chút lời lãi tìm bát cơm manh áo. Có
người đi làm phu khuân vác cho các chủ hàng chủ vựa.
Nơi đây
xóm làng thưa thớt. Xa xa là những cánh rừng bạt ngàn, đất hoang chưa ai đặt
chân tới. Người dân ở đây cho biết vùng rừng rậm này trên bờ nhiều cọp, beo,
rắn, rít, muỗi mòng; dưới sông cá dữ lội hàng đàn. Sau khi cùng mấy người bạn
bàn tính, với sức cường tráng và tính cần cù, ông Cao Cần Thiệt chọn việc khai
hoang để trồng tỉa, trước là nuôi sống bản thân, sau là có miếng đất cắm dùi. Tất
nhiên phải có ý chí và nghị lực vượt qua nhiều thử thách gian nan. Nhưng ông
tin là mình sẽ vượt qua được, sẽ lập nghiệp trên mảnh đất này.
Tạo lập
Có mấy
đồng vốn lận lưng, ông Thiệt sắm dao rựa và ít đồ dùng tối thiểu, xong bắt tay vào
rừng khai hoang. Móc lõm tới đâu ông tranh thủ tỉa hạt trồng rẫy tới đó, để rồi
chẳng mấy chốc có chút sản phẩm đem đổi lấy gạo, muối và ít món đồ dùng thiết yếu
cho cuộc sống thật tằn tiện.
Sáng
ngày ăn ba chén cháo trắng với chút xái pấu,[1] rồi đi làm tới tối mịt mới về chòi ăn
ba bát cháo hồi sáng còn chừa lại. Sau đó leo lên cây có cháng ba, lấy khăn ịch pậu [2] choàng qua người rồi cột chặt vào
thân cây, đề phòng khi đang ngủ khỏi rớt xuống đất bị thú dữ ăn thịt.
Cuộc
sống lao động cực nhọc, bán lưng cho trời bán mặt cho đất, ăn uống kham khổ, dè
sẻn chắt chiu thật là tội nghiệp. Một đêm vào tháng 8 âm lịch, đang ngủ say sau
một ngày lao động mệt nhọc, bỗng ông choàng tỉnh giấc thấy như có hàng trăm
ngọn gai đâm khắp người. Ông hoảng quá. Chừng nhìn kỹ, té ra có hàng trăm con cua
nhỏ từ đâu leo lên bám kín vào cây cối và bám khắp người ông. Ông cởi khăn ịch pậu
hốt cua bỏ vào khăn cột túm lại, nhưng bắt không xuể và cũng không còn cái gì để
nhốt nữa.
Sáng
ra, ông luộc cua ăn thấy khá ngon. Con cua màu tím, trên mai có ba vạch, nên
dân địa phương đặt cho nó cái tên cũng hay hay là con ba khía.
Trời
giúp ta có cái ăn đây, nhưng phải nghĩ cách sao để dành làm thức ăn dự trữ ăn
lâu được? Nhớ lại ở quê ông, nhờ muối mà củ cải trở thành xái pấu là món ăn dự
trữ của người nghèo. Ông ra chợ Pò Léo mua vài cái khạp, mấy ký muối về chuẩn
bị muối ba khía.
Tối
đến, ba khía bò lên còn nhiều hơn hôm trước. Ông rủ mấy người bạn đồng hương cứ
hốt ba khía bỏ vào giỏ tre, đem xuống rạch xóc rửa, rồi đổ vào khạp nước muối
đã chuẩn bị sẵn và đậy nắp lại. Vài ba ngày sau, mở nắp khạp ra đã thấy mùi thơm
khá hấp dẫn. Thế là từ nay ngoài món cháo trắng xái pấu còn có ba khía muối không
những là món ăn đồng hành của những người khai hoang như ông, mà còn là món ăn
hấp dẫn đối với con cháu họ và cả dân địa phương sau này nữa.
Con
ba khía sống ở rừng ngập mặn ven sông, ven biển. Mùa ba khía nhiều, thịt chắc,
ăn ngon là mùa mưa. Con nước rong ba khía hội. Chúng bu đặc trên cây đước, cây mắm.
Nhìn vào không thấy gốc cây đâu nữa. Nhất là vào con nước 30 tháng 8, và 30 tháng
9 là ngày hội giao hoan của chúng.[3] Người xưa gọi là ngày ba khía chói rế. Con ba khía cái ôm đầy trứng chín chuẩn bị để đẻ. Những ngày này bắt ba khía rất dễ, mà trứng ba khía ăn béo ngậy, thật
là ngon.
Ông Cao
Cần Thiệt đến đây khai hoang lập nghiệp lúc mười tám tuổi. Sau mười sáu năm
cùng mấy người đồng hương làm việc cật lực, giờ đây phần đất của ông đã bạt
ngàn. Từ trồng rẫy ông chuyển sang trồng lúa. Ông có được một cơ ngơi mà trước
đây ông không dám mơ tới.
Ông
lập gia đình với bà Trình Thục Giang, con gái một phú hộ ở Bạc Liêu. Của hồi
môn của bà cũng khá. Có vợ có chồng, việc làm ăn của ông bà càng phát đạt, trở
thành một gia đình giàu có trong vùng. Ông bà sinh được năm người con: hai trai,
ba gái.
Dòng họ Cao Triều
Người
con trai lớn là Cao Minh Thạnh, một thanh niên tuấn tú khôi ngô, thông minh và chịu
khó học hành. Ông giỏi chữ Nho mà lao động cũng không kém ai trong làng. Từ nhỏ,
ông thường được cha dạy rằng dù trong nhà có của ăn của để, nhưng đừng quên gia
đình có được như ngày nay là nhờ phước đức ông bà để lại, và sự lao động cần cù
chắt chiu của cha mẹ tạo dựng nên, nếu không lao động và cần kiệm cứ ngồi không
ăn, thì núi nào cũng lở.
Nhờ
sự giáo dục của cha, sự chăm chút của mẹ nên ông sớm trưởng thành, ra giúp ích
cho làng xóm.
Năm hai
mươi tuổi ông được dân trong ấp bầu làm ấp trưởng ấp Vĩnh Hinh, rồi hương chủ
làng Vĩnh Lợi, sau vinh thăng lên Huyện, Phủ và Đốc Phủ Sứ hàm.
Việc
quan ông rất thanh cần, chăm lo đào kinh, đắp lộ mở mang huyện Vĩnh Châu, tạo
điều kiện cho dân đi lại dễ dàng. Nhờ vậy dân các nơi kéo tới làm ăn ngày càng
đông, nền kinh tế nông nghiệp và giao lưu buôn bán của huyện Vĩnh Châu ngày
càng phát triển.
Do
công lao đóng góp cho sự phát triển nông nghiệp và giao thông, ông được tặng
thưởng nhiều khuê bài về canh nông, về công cán, kim khánh bội tinh vàng và bạc,
v.v…
Ngoài
số ruộng đất cha mẹ để lại, ông khai khẩn thêm đất rừng hoang, khuếch trương sự
nghiệp. Ông còn sắm đoàn ghe chài chở lúa đi Sài Gòn , Nam
Ông
lập gia đình với bà Tào Thị Xút người ấp An Trạch, xã Vĩnh Lợi, tổng Thạnh Hòa,
tỉnh Bạc Liêu. Ông bà sinh được tám người con: sáu trai, hai gái. Tuy bận việc quan,
việc khuếch trương cơ nghiệp, nhưng ông rất quan tâm dạy dỗ các con chu đáo. Các
con ông đều thành đạt.
Để kỷ niệm đất tổ quê cha là huyện Triều Dương (phủ Triều Châu), ông đặt chữ lót cho các con trai là Triều. Gia tộc Cao Triều ở Bạc Liêu hình thành và nối tiếp đến nay đã bảy tám thế hệ, lấy quốc tịch Việt
Người
con thứ năm của ông Cao Minh Thạnh là Cao Triều Phát, gọi theo trong Nam
2. TỪ BẠC LIÊU ĐẾN KHÁNH HÒA
Khai phá
Sau
một thời gian dài ở Pháp, ông Sáu Phát về nước, mong sẽ đem những điều hiểu
biết thực hiện ở quê nhà. Ông nghĩ có thực mới vực được đạo, trước hết phải tạo
dựng cơ sở vật chất, có cơm ăn áo mặc đàng hoàng rồi mới mong giúp ích cho đời
từ việc nhỏ đến việc lớn.
Lúc
cụ thân sinh của ông qua đời có để lại cho anh em ông mỗi người một mảnh đất. Những
năm ông bôn ba nước ngoài, các anh em của ông đã khai phá và đưa vào canh tác
mảnh đất của họ. Riêng mảnh đất của ông vẫn còn hoang hóa, rừng cây rậm rạp. Gốc
cây nào cây nấy hai người ôm không xuể. Cây to rễ lớn ăn sâu vào đất, nếu dùng
nhân công khai phá biết bao giờ cho xong.
Những
điều này khi học canh nông ở Pháp ông đã nghĩ đến và rất chú ý phần cơ giới hóa
nông nghiệp, đồng thời nghiên cứu kỹ tính năng kỹ thuật các loại máy móc khai
hoang như máy chặt cây, đào gốc, máy ủi, máy xúc, máy cày... và đặt mua các máy
này chở về nước.
Việc
đầu tiên, ông tổ chức quy tụ dân quanh vùng Vĩnh Châu, chọn những người biết chữ,
nhanh nhẹn, huấn luyện cho họ sử dụng máy móc thành thạo. Đồng thời với việc
khai hoang, ông cho xáng múc một con kênh từ Trà Teo chạy tới sông Mỹ Thanh. Con
kênh này cũng là ranh giới giữa đất của ông và đất của ông Chủ Ba (Cao Triều
Chánh). Con kênh này cộng với hệ thống kênh nhỏ dẫn nước phèn từ nội đồng ra
sông Mỹ Thanh, lại nhờ hệ thống đê ngăn mặn, nên đất được rửa mặn rửa phèn,
hứng nước mưa, đất dần được ngọt hóa. Máy ủi san đất trên bờ kênh bằng phẳng
thành con lộ dọc bờ kênh và một dãy đất kề con đường để cư dân đến cất nhà,
thành lập xóm làng.
Chẳng
mấy chốc rừng hoang đã biến thành cánh đồng cò bay thẳng cánh. Vụ mùa thử
nghiệm đầu tiên, những thảm lúa xanh rì lượn sóng theo làn gió nhẹ. Cánh đồng
lúa đang thì con gái, rồi tiếp theo những bông lúa trĩu hạt vàng ươm trải dài
trên cánh đồng, làm nức lòng người có công khó nhọc. Lúc này những cỗ máy khai hoang đã xong nhiệm vụ, được cất vào một ngôi nhà
ở cuối khuôn viên, thường gọi là nhà máy cày, để giữ lại kỷ niệm ngày đầu khai
sáng của chủ nhân.
Giờ
đã đến lúc ông Sáu giao lại việc quản lý điều hành sản xuất cho những người bạn
tin cẩn như Hương Sư Cú, ông Tư Sển, Tư Của. Có Biện Sến lo phần sổ sách thu
chi. Ông Chệt Điếc làm quản gia, vốn là người đồng hương độc thân đáng tin cậy,
lo cai quản, chăm sóc trong khuôn viên. Cắt đặt xong mọi việc, ông Sáu yên tâm
đi đây đi đó giao thiệp với bên ngoài.
Điền thầy Sáu
Từ thị
xã Bạc Liêu, xuôi con sông Bạc Liêu đến sông Cổ Cò rồi tới sông Mỹ Thanh, sông
cứ rộng dần rồi đổ ra cửa biển Mỹ Thanh. Gần ra cửa biển phía tay phải là xã
Khánh Hòa có thánh thất Thái Dương Minh sừng sững uy nghi. Cạnh đó, ngay vàm
kinh có tấm bảng đề chữ “Điền Cao Triều Phát”.
Con kênh
này do ông Sáu Phát cho xáng múc thành. Để nhớ công khẩn đất lúc đầu của cha,
ông đặt tên là kênh Cao Minh Thạnh. Về sau, con kênh Cao Minh Thạnh chính thức
có trong bản đồ của huyện Vĩnh Châu.
Từ
vàm kênh đi vào bên phải là điền của ông Cao Triều Chánh, người dân ở đây quen
gọi là điền ông Chủ Ba. Bên tay trái là điền thầy Sáu tức là điền của ông Cao
Triều Phát.
Cặp
bờ kênh là con đường rải đất nung. Vùng này mưa xuống thì đất sét nhão nhoét, sình
lầy trơn trợt. Ông Sáu cho nung đất (như nung gạch), đập nhỏ rải trên mặt đường
để người dân đi lại được sạch sẽ. Cặp con đường ông cho xe ủi vun đất thành một
dải đất để dân cất nhà được cao ráo.
Từ
vàm vào năm trăm mét thì tới khuôn viên nhà thầy Sáu. Mặt tiền có ba cái cổng.
Cổng thứ nhất có sân gạch để phơi lúa và vào lẫm thứ nhất, thường gọi là lẫm đông,
tiếp đến là cổng chính. Cổng thứ ba cũng như cổng thứ nhất thì dẫn vào lẫm tây.
Hai cổng vào lẫm chỉ mở khi xuất nhập lúa. Cổng chính mở vào ban ngày, đến tối
ông Chệt Điếc tự tay khóa lại.
Vào
cổng chính gặp một vườn hoa khá rộng hình tròn. Khách đến đây không ai là không
dừng chân ngắm nghía, trầm trồ vườn hoa của gia chủ, đủ các loại hoa vàng, điệp
đỏ, nhất là vạn lý hương. Tất cả hương thơm hòa quyện vào nhau tạo thành mùi
hương làm lữ khách ngất ngây.
Hai
con đường vòng ôm lấy vườn hoa rồi dẫn tới cầu thang lên Huyền Linh Đàn. Gian
tiền sảnh là nơi Biện Sến đặt chiếc bàn làm việc và đón khách. Vào gian trong
là điện thờ có tấm màn nhung đỏ thẫm rũ xuống rất tôn nghiêm. Ngày sóc vọng,
hay khi có đàn cơ, màn được vén lên. Điện thờ sơn son thiếp vàng rực rỡ. Bàn
chính giữa thờ Đức Chí Tôn có đèn Thái Cực luôn tỏa sáng. Bàn bên trái thờ Đức Quan
Âm Như Lai. Bàn bên phải thờ Đức Quan Thánh Đế Quân.
Gian
bên cạnh là nơi làm việc của ông Sáu, có cửa sổ trông xuống vườn hoa và quan
sát bao quát cổng chính, đồng thời có cửa hậu xuống sân trong ra nhà sau. Hai
con đường từ cổng vòng qua vườn hoa tiếp tục rẽ hai bên nhà lầu trước dẫn ra nhà
sau, đi dưới bóng mát của các cây ăn quả sapôchê, xoài, nhãn, vú sữa. Mùa nào
trái ấy trĩu quả. Có một cây trâm cổ thụ rất cao, quả tím và ngọt quyến rũ chim
chóc đến hàng đàn hót líu lo.
Nhà
lầu sau là nơi gia đình ông Sáu ở. Kế đến là nhà bếp, nhà ăn, nhà xay lúa, giã
gạo.
Khu
chăn nuôi gà vịt, ngan ngỗng hàng trăm con. Bồ câu nhiều vô kể, tiếng kêu rù
rù. Chúng tự do ăn thóc, tự do bay lượn, tự do làm tổ và sinh sản vì không ai
được bắt ăn thịt, nên chúng ngày càng đông đúc.
Phía
cuối khuôn viên có một vườn gòn. Các loại chim như cò, vạc, bồ nông, còng cọc đến
làm tổ, đẻ trứng. Ngày chúng đi ăn, chiều bay về hàng đàn, kêu inh ỏi rất vui tai.
Chủ nhân nghĩ rằng đất lành chim đậu nên cấm không cho ai săn bắt chúng.
Ở đây
gần biển, nước mặn quanh năm. Ông cho xây một tháp nước chứa cả ngàn đôi nước,
và hàng trăm chiếc mái vú chứa nước mưa để dùng quanh năm. Xa xa về phía sau
khuôn viên, ông cho làm một cái giếng lớn có bờ cao, không cho nước dơ chảy vào,
dùng hứng nước mưa cho trâu uống, nên gọi là giếng Trâu.
Phía
sau nhà bếp là một vườn rau đủ loại, từ ớt, hành, hẹ, rau thơm, cho tới bạc hà,
cà tím, cà chua, các loại cải và những vạt bắp ngô xanh mướt. Kế bên vườn rau
là một cái giếng để lấy nước giặt, rửa và tưới vườn rau.
Việc đối
nhân xử thế ông Sáu rất chu toàn. Những người cùng ông đồng cam cộng khổ lúc
ban đầu khai hoang lập ấp như ông Hương Sư Cú, Tư Của, ông Tư Sển, là cùng họ
Cao với ông, thì coi như ruột thịt. Ông cũng quý mến bác Tăng Công là già làng
của một sóc người Khơme, đã vận động những người trong sóc của ông ở Trà Teo về
đây làm ăn sinh sống. Bác là người chân thực và tốt bụng. Những người này được
ông Sáu rất quý trọng, coi như anh em một nhà. Ông tin cẩn giao phó công việc,
đồng thời hết sức giúp đỡ để cuộc sống họ được khá giả, cất nhà ngói khang
trang.
Nơi
đây là vùng quê hẻo lánh, rất xa chợ búa, đời sống tá điền mới đến định cư rất
khó khăn. Ông Sáu tổ chức một tủ thuốc từ thiện phát không cho người đau ốm. Ông
mua vải vóc, quần áo, dầu đốt, muối ăn … phát cho họ, giúp họ có một đời sống
ban đầu ổn định, để an tâm làm ăn lâu dài ở đây.
Năm
1944-1945 dịch tả hoành hành khắp nơi. Ông lập tức cho người nhà đi Bạc Liêu bổ
thuốc Bắc trị bệnh thiên thời (dịch tả) và mua rượu về ngâm mấy ché rượu thuốc
phòng khi nạn dịch lan tới. Ngoài vàm kênh xáng cũng như trước cổng chính, ông
Sáu cho treo tấm bảng lớn: “Ở đây có phát
thuốc thiên thời”.
Bấy
giờ dịch đã lan đến những vùng lân cận, người dân hết sức hoang mang. Những chiếc
thuyền làm bằng bẹ chuối đựng đồ cúng quan ôn (người dân nói dịch tả do quan ôn
làm) còn gọi là tống tiễn quan ôn được thả trôi đầy sông.
Khốn
nỗi, thuyền này cứ theo con nước lớn nước ròng trôi ngược trôi xuôi, có khi tấp
vào một xóm nào đó, người dân cho là quan ôn đã tới bắt người nên rất sợ hãi,
lại tổ chức cúng tống tiễn tiếp.
Nhà nào
nhà nấy đóng cửa im ỉm. Không khí ảm đạm bao trùm xóm làng. Người đến nhà ông
Sáu xin thuốc rượu thiên thời ban đầu còn lẻ tẻ, về sau quá đông, ông Sáu phải
cắt đặt thêm người phát thuốc cho kịp cứu người. Cơn đại dịch tràn qua miền Tây
Nam Bộ năm đó đã cướp đi nhiều sinh mạng người dân, để lại nỗi kinh hoàng cho
những người sống sót.
*
Sau đại
dịch một thời gian, người dân mới vừa hoàn hồn thì giặc Pháp trở lại xâm chiếm nước
ta một lần nữa. Chúng gây hấn ở Sài Gòn rồi đánh dần xuống các tỉnh miền Tây.
Sau cuộc
bầu cử Quốc Hội ngày 6 tháng 1 năm 1946, ông Sáu đi kháng chiến đánh Tây. Lúc này
các giáo phái nổi dậy, nhất là đàng Thổ dậy.[4] Chúng cáp Duồn [5] bằng
phảng [6] kéo
ngay, rất dã man. Người Việt
ở cùng xóm làng chúng cũng không tha. Những người dân không có ghe xuồng để
chạy phải bồng bế con trẻ chui xuống biền có ô rô, cóc kèn um tùm mong che được
mắt bọn Thổ. Chẳng may bị phát hiện, bị chúng dùng phảng kéo ngay băm nát. Máu
thịt người lẫn lộn với cây cỏ, thật ghê rợn.
Sau
biến cố, người Việt sống sót ở vùng này bồng bế nhau đi nơi khác làm ăn sinh
sống. Gia đình ông Sáu từ lúc chạy giặc Thổ cũng không trở lại nơi này nữa. Vả
lại, ruộng đất ông đã hiến hết cho chính phủ Việt Nam Dân Chủ
Cộng Hòa nên trên thực tế nơi đây chẳng còn là điền của ông nữa.
*
Năm
mươi năm đã trôi qua.[7] Sau bao
thăng trầm lịch sử, những người dân trước kia ở đây vì chiến tranh nên tản mác đi
các nơi, còn một số ít trở về điền cũ của ông Sáu để làm ăn. Số người này lúc rời nơi đây lớn lắm
là hai mươi tuổi, nay cũng đến tuổi cổ lai hy. Còn hàng lớn tuổi cỡ cha mẹ họ
hầu hết đã qua đời. Tuy lúc đó lớp người này còn khá trẻ để hiểu biết về người
chủ mảnh đất này, nhưng họ lại biết rất rành nhiều chuyện về
ông Sáu chủ đất. Họ chỉ nơi kia là giếng Trâu, ngày xưa ông Sáu nuôi nhiều trâu
nên làm giếng này chứa nước mưa để mùa nắng lấy nước cho trâu uống. Kia là
giếng phục vụ sinh hoạt, còn nơi đám đậu đó là nền nhà của ông Sáu.
Họ nói:
“Chúng tôi chỉ gieo đậu, trồng rau, chứ không dám cất nhà trên nền cũ của ông
chủ. Chỉ dám cất nhà ở trước sân thôi. Ở đây là được rồi, không ai dám ở trên
nền nhà ông Sáu đâu.”
Hỏi
tại sao, họ nói không ở được, chỉ có thế thôi.
Một người
Miên khoảng bảy mươi tuổi, xưng là cháu nội ông Tăng Công nói: “Ông nội tôi lúc
còn sống nhắc ông Sáu hoài. Ông nói ngày xưa ông Sáu tốt bụng lắm, dân ở đây
được giúp đỡ nhiều lắm. Ông Sáu là ông Phật cứu đời.”
Năm
mươi năm trôi qua, vật đổi sao dời, họ là lớp con cháu tá điền của ông Sáu. Họ
vẫn yêu mến kính trọng ông.
Cách
đây hơn năm mươi năm, cha ông của họ sống trên mảnh đất này của ông chủ, cuộc
sống no đủ, nhà cửa khang trang, gặp khó khăn có chủ trợ giúp. Còn bây giờ con
cháu họ sống trên mảnh đất đã thuộc về họ, nhưng
họ quá nghèo, con cái
nheo nhóc, nhà của họ là những mái lá xiêu vẹo. Họ than phiền bệnh
hoạn không tiền chạy chữa.
Điền
thầy Sáu xưa, nay có tên là xã Hòa Đông, nhưng
người dân vùng này biết
địa danh Điền Thầy Sáu hơn là tên mới. Xã Hòa Đông hiện nay xếp vào loại xã
nghèo, được nhà nước đầu tư hộ trợ như một xã miền núi, vùng sâu vùng xa. Nhưng
đến bao giờ người dân mới có được cuộc sống sung túc như ngày xưa đây?
Ngôi nhà ở Bạc Liêu
Từ
quốc lộ 1 rẽ vào thị xã Bạc Liêu, nay là đại lộ Trần Phú, đi thẳng qua trung tâm
thị xã, tới chiếc cầu quay bắc qua sông Bạc Liêu, nay được thay bằng cây cầu bê
tông. Đi qua cầu nhìn về bên bờ trái nhà cửa nhấp nhô, nổi bật một biệt thự
lầu, nay đã rêu phong theo thời gian. Rẽ trái theo đường Đống Đa cặp bờ sông
tới số nhà 98 là nhà ông Cao Triều Phát. Cạnh đó là Phủ Thờ họ Cao Triều. Nhà
tiếp theo là của ông Cao Triều Trực.
Năm 1943
ông Cao Triều Phát bị Pháp quản thúc trong tỉnh Bạc Liêu. Hàng tuần phải ra nhà
việc [8] Bạc Liêu để trình diện. Mọi cử chỉ,
hành động của ông đều bị mật thám theo dõi. Không được đi
đâu, ông ở nhà nghiên cứu triết học, thần học, giáo lý tôn giáo...
Ở nhà
không có điều kiện giao tiếp, ông thấy bực bội. Ông nghĩ ra việc cất nhà. Bản
vẽ đã nhờ hoạ đồ [9] Mùi vẽ từ lâu, nhưng chưa được thực
hiện. Đất do ông cụ thân sinh để lại còn chờ chủ nhân sử dụng. Hơn nữa ở thị xã
Bạc Liêu cho đến lúc ấy ông chưa có một ngôi nhà đàng hoàng như các anh em của
ông. Việc ông xây nhà nghe ra rất hợp lý.
Ngôi
nhà được khởi công xây dựng. Hàng ngày ông chỉ dẫn cho thợ đào đất đóng cừ. Ông
cho mua cừ cốc năm mét đóng thật kỹ rồi mới làm móng. Ông nói muốn cho cái nhà
được bền vững thì nền móng phải vững chắc, cũng như con người phải có cái nền
tảng đạo đức mới là con người có ích cho xã
hội.
Bọn mật thám thấy ông chăm chỉ làm
việc trên công trường xây dựng, theo dõi mãi rồi cũng chán. Tin rằng ông già
này mải xây nhà, đã chán hoạt động chính trị nên chúng có phần lơ là hơn trước.
Chúng đâu có biết việc cất nhà tạo điều kiện thuận lợi để ông liên lạc với bên
ngoài qua một vài người trà trộn trong số thợ này.
Hai
ngôi biệt thự lầu: một nhìn ra bờ sông Bạc Liêu có hàng còng cổ thụ luôn vươn những
cánh tay dài mang vô số lá xanh che mát hết dọc bờ sông. Mùa hoa nở rộ màu hồng
xen lẫn trắng, hình dáng như những chiếc trâm cài lên mái tóc của các
nàng thiếu nữ thời xa xưa, thật đẹp và quyến rũ; một nhìn ra đường Thống Nhứt,
nhà sau nối với nhà trước bằng một sân trời có mái che mưa nắng và một bể chứa
được năm trăm đôi nước, dùng để chứa nước mưa.
Nhà trước vừa xong, còn nhà sau chưa hoàn thiện phần nội thất thì tình hình trong nước diễn biến phức tạp. Ông cho ngừng việc làm nhà sau, để có thời gian chuẩn bị công việc quan trọng hơn.
Dọn
về nhà mới được mấy tháng thì Nhật đảo chính Pháp. Thoát khỏi kềm kẹp của Pháp,
ông bắt đầu cuộc viễn du, gặp gỡ bạn bè bàn tính lo toan việc lớn. Ông tham gia
cướp chính quyền. Khi Cách Mạng tháng Tám thành công, ông lao vào công việc bộn
bề của một chính quyền còn non trẻ. Rồi Pháp tái chiếm Nam Bộ. Ông từ biệt ngôi
nhà mà ông bỏ công xây cất, mới ở được mấy tháng, rồi ra đi kháng chiến chống
Pháp. Cho đến lúc qua đời, ông không trở lại ngôi nhà này, dù chỉ một lần.
Pháp
tái chiếm Bạc Liêu, ngôi nhà của ông bị Pháp sung công làm bót cò. Thời kỳ đất
nước còn chia đôi, ngôi nhà của ông bị cảnh sát Bạc Liêu chiếm ở. Rồi sau tháng
4 năm 1975, tỉnh Bạc Liêu mượn luôn nhà này vẫn chưa trả lại. Phần ngôi nhà ở
Khánh Hòa đã bị giặc Miên phá tan, nay chỉ còn cái nền. Dân địa phương thương
ông Sáu, chỉ mượn đất trồng rau tỉa đậu, chứ không cất nhà ở trên đó.
Cái
số của ông là đi cất nhà cho người khác ở. Ông có hai cái nhà, lúc chết rồi lại
không có một chỗ thờ tự cho tử tế. Âu cũng là số kiếp của một con người.
3. TÌNH CHA CON
Trong
gia đình, cha rất thương tôi, nhưng ông bận việc bên ngoài nên luôn luôn vắng
nhà. Tính ông kín đáo, ít nói và luôn trầm ngâm suy tư. Những lúc được cha chăm
sóc, dạy bảo thật hiếm hoi, nhưng nhìn ánh mắt của cha, tôi cảm nhận được tình
cảm của cha đối với tôi. Tôi biết cha thương tôi lắm.
Cha
đi đâu lâu, tôi cứ mong cha về. Mỗi lần cha đi đâu về, lòng tôi vui như hội.
Tuy còn nhỏ, nhưng sau khi chào cha xong là tôi tráng bình tích, lấy nước sôi
pha trà Thiết Quan Âm, đợi cho trà ngấm mới rót ra cái ly riêng của cha, bưng
đến mời cha uống. Đợi cha bớt mệt mới mời cha đi tắm để ăn cơm. Cha rất vui khi
thấy tôi biết chăm sóc ông. Ông ôm tôi vào lòng, hôn tôi, và nói: “Con ngoan,
cha thưởng con đây.”
Quà của cha lúc là cây bút, lúc là bức tranh. Một hôm cha tôi mang
về cho tôi một tờ tranh truyện vẽ hình Hai Bà Trưng cưỡi voi đánh giặc, có phụ đề. Cha tôi đọc qua
một lần, giải thích cho tôi nghe Hai Bà Trưng là người con gái Việt yêu nước,
dũng cảm khởi nghĩa đánh nhà Hán xâm chiếm nước ta.
Hình
ảnh Hai Bà Trưng cưỡi voi, cầm giáo xông lên đánh quân Mã Viện gây cho tôi ấn
tượng thật mạnh mẽ. Tôi nghe cha đọc vài lần là thuộc lời phụ đề cho bức tranh.
Khi có một mình, tôi khẽ ngâm nga:
Bà Trưng quê ở Châu Phong
Giận người tham bạo, thù chồng chẳng quên
Chị em nặng một lời nguyền
Từ
tuổi ấu thơ, tôi đã được cha truyền cho tinh thần yêu nước, lòng dũng cảm, tình
thương đồng bào. Tôi cảm thấy yêu kính Hai Bà Trưng nên đem bức tranh treo lên
một chỗ trong phòng ngủ, hàng ngày thắp hương ngưỡng vọng Hai Bà.
Ở bàn
viết của cha tôi có hình hai cụ già, một đeo kính và một không đeo kính. Ở giữa
hình hai cụ có một dòng chữ “Tấm Lòng Vì Nước” do cha nắn nót viết rất đẹp. Hai
tấm hình đó cũng được khắc lên hai cánh cửa tủ sách của cha.
Thấy
cha rất kính trọng hai cụ, nhằm lúc cha vui, tôi hỏi:
-
Thưa cha, hai cụ ấy không phải ông nội cũng không phải ông ngoại, vậy là ai mà
cha yêu quý vậy? Cha kể con nghe đi cha!
-
Người không đeo kính là cụ Phan Châu Trinh. Còn cụ đeo kính là cụ Phan Bội
Châu. Cả hai cụ đều là nhà yêu nước, rất dũng cảm chống lại Tây xâm lược. Cha
cũng ghét Tây nên yêu mến hai cụ. Con có ghét Tây không?
- Dạ
có.
- Con
có yêu mến hai cụ không?
Tủ sách của
cha tôi.
- Dạ có. Con muốn thờ, nhưng con chưa có hình của hai cụ để thờ, như con đã thờ Hai Bà Trưng vậy.
-
Những người yêu nước trong lịch sử mấy ngàn năm của nước ta nhiều lắm. Cái
phòng của con nhỏ quá, không đủ chỗ thờ đâu. Con yêu mến người yêu nước thì
phải dũng cảm, ghét Tây xâm lược, thương đồng bào. Con để hình ảnh của các cụ
vào trong tim con ấy.
- Con
sẽ ghét Tây, thương đồng bào. Còn dũng cảm thì con hơi sợ. Vì muốn để hình các
vị ấy vào trong tim thì phải mổ mới để vào được, mà con thì sợ mổ, với lại tim
còn nhỏ hơn căn phòng, cha ạ.
Cha
tôi bật cười khi nghe những lời lý luận trẻ con của tôi. Cha nói:
-
Ngay từ nhỏ phải noi gương các người yêu nước, tập dũng cảm, yêu nước, yêu đồng
bào, ghét Tây cướp nước. Đó là để hình ảnh các vị ấy vào tim chứ có phải mổ gì
đâu.
- Dạ,
vậy thì con đồng ý.
Nhớ
có lần cha cho tôi cây bút máy màu xanh lá cây đậm thật đẹp. Tôi cám ơn cha rồi
ra một chỗ ngồi mân mê cây bút, tận hưởng niềm vui mà cha vừa ban tặng. Một
lúc, tôi nghĩ bên ngoài nó đẹp vậy bên trong nó ra sao nhỉ? Tôi tò mò vặn ra
xem. Không biết sao lúc đậy lại tôi làm đứt cái ruột đựng mực. Thế là hết! Bút
máy mà không đựng được mực thì thành bút thường rồi còn gì. Vừa tiếc cây bút,
vừa sợ cha rầy, tôi lấm lét nhìn cha mà hai dòng nước mắt chảy dài trên má.
Từ nãy
giờ cha tôi vẫn theo dõi cử chỉ của tôi. Thấy tôi từ trạng thái vui mừng khi
nhận được bút cho tới lúc tôi khóc, ông hỏi:
- Sao
được bút đẹp mà con lại khóc?
-
Thưa cha, con lỡ làm đứt cái ruột bút cha mới cho con rồi. Con sợ cha giận con.
-
Thôi để cha thay ruột bút khác cho. Mà sao con táy máy chân tay quá vậy?
- Thưa cha, con rất thích cây bút cha cho con.
Con mở ra xem để biết bên trong ruột nó có gì, chớ con có biết chữ đâu mà viết!
Lúc này ông mới chợt nhớ ra: Nó đã tới tuổi tới
trường. Ông đi hoài, ở nhà chưa ai lo cho nó đi học, thật tội nghiệp!
- Vậy ở nhà con chưa được đi học sao?
- Dạ,
anh giáo Hái đến chơi, thấy con chưa được đi học, có viết bảng chữ cái cho con
học. Còn khi nào về Khánh Hòa thì anh Biện Sến cũng có dạy con tập đọc chút ít.
Nghe
con nói mà lòng ông không vui. Ông mải lo việc bên ngoài, không còn thời gian
chăm sóc gia đình. Mọi việc trong nhà giao hết cho người nhà lo liệu. Ông thấy
có lỗi vì để con thất học.
Những
giờ phút được ở bên cha, đối với tôi thật ấm cúng, hạnh phúc mà cũng thật hiếm
hoi và ngắn ngủi. Nhưng cha đã truyền cho tôi lòng yêu nước từ trừu tượng đến
cụ thể. Nó ngấm sâu vào huyết quản của tôi từ tuổi ấu thơ cho đến lúc trưởng
thành, là hành trang vào đời và đi suốt cả cuộc đời tôi. Cám ơn cha đã để lại
cho con một di sản tinh thần thật quý báu.
CAO BẠCH LIÊN
Cơ Quan Phổ Thông
Giáo Lý Đại Đạo
[10] Trích Đại Nam
