Từ cuối thế kỷ XVIII đến nửa đầu thế kỷ
XX, các nước tư bản phương Tây đã lần lượt tiến hành cuộc cách mạng công nghiệp
và ngày càng trở nên giàu mạnh. Nhu cầu về nguyên liệu sản xuất hàng hóa và thị
trường tiêu thụ hàng hóa đã thôi thúc các cường quốc phương Tây xâm chiếm đất
đai các quốc gia phương Đông để biến thành thuộc địa. Việt Nam Nam
NHỮNG CƠ HỘI ĐỂ
GIAO TIẾP VỚI THẾ GIỚI VĂN MINH
Sau khi thống nhất đất nước, năm 1802 Nguyễn Ánh lên
ngôi vua ở Phú Xuân (Huế), lấy niên hiệu là Gia Long, rồi sai sứ sang cầu phong
nhà Thanh. Nhà Thanh đã cử sứ giả sang phong cho Gia Long làm An Nam Quốc
Vương, mở ra triều đại nhà Nguyễn. Kể từ đó, các vua nhà Nguyễn đã xây dựng một
nhà nước quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền, rập khuôn mô hình chính trị
của phong kiến Trung Quốc. Triều đình Nguyễn theo đường lối cai trị cổ xưa, về
kinh tế thực hiện chính sách trọng nông, ức thương, chỉ chú trọng phát triển
nông nghiệp cổ truyền, xem nhẹ và ngăn cản sự phát triển của công thương
nghiệp. Vì vậy ở thế kỷ XIX, Việt Nam
Trong khi các vua Nguyễn nối tiếp nhau cai trị đất
nước, tự bằng lòng, thỏa mãn với một mô hình chính trị, kinh tế cũ kỹ ngàn xưa,
khép kín và sùng bái nền văn minh cổ đại Trung Hoa như vậy thì tình hình thế
giới lúc bấy giờ chuyển biến với tốc độ ngày càng nhanh. Người Tây Ban Nha, Bồ
Đào Nha, Anh, Pháp, Mỹ… lần lượt tìm đến các nước phương Đông để tìm nguồn lợi,
giao lưu thương mại (đặt thương điếm, lãnh sự…). Từ đầu cho đến thập niên 70
của thế kỷ XIX, trong suốt gần bảy mươi năm đó, các nước phương Tây đã nhiều
lần đến gõ cửa xin được thông thương với Việt Nam. Ở đây xin nêu ra một số cuộc
giao thương quan trọng diễn ra trong thời gian mấy chục năm và trải qua bốn đời
vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức.
Thời Gia Long
(1802-1819)
Năm 1803, sau khi Gia Long vừa chiến thắng Tây Sơn
được gần một năm thì công ty Ấn Độ của Anh đã phái một nhân viên tên là Roberts
đến dâng phẩm vật và thư lên nhà vua, xin lập phố buôn bán ở bán đảo Sơn Trà
(Đà Nẵng), nhưng Gia Long đã bác bỏ rằng “Hải cương là nơi quan yếu, sao lại
cho người ngoài được”, và cho trả lại tặng vật.([1]) Như vậy, nước
Anh là quốc gia sớm nhất đến đề nghị nước ta thông thương ở thế kỷ XIX.
Một năm sau (1804), người Anh lại tiếp tục cho sứ giả
mang phẩm vật và thư dâng lên triều đình Huế xin cho thương nhân của họ được đi
lại buôn bán ở Đà Nẵng. Nhưng nhà vua phán: “Tiên vương kinh dinh việc nước,
không để người Hạ lẫn với người Di,([2]) đó là cái ý để
phòng từ lúc việc còn nhỏ. Người Hồng Mao gian giảo, trí trá, không phải nòi
giống ta, lòng họ khác hẳn; không cho họ ở lại, ban cấp ưu hậu cho họ và bảo họ
về, không nhận phẩm vật họ hiến.” Sứ giả người Anh kiên trì đưa thư thỉnh cầu
hai, ba lần nữa nhưng cũng đều bị Gia Long từ chối.([3])
Tiếp sau người Anh là người Pháp. Năm 1817, vua Louis
XVIII của nước Pháp phái chiếc tàu Cybèle do thuyền trưởng tên là Achille de
Kergariou dẫn đầu sang Việt Nam, xin thi hành Hiệp Ước Versailles đã ký kết năm
1787 về việc nhường cửa biển Đà Nẵng và đảo Côn Lôn. Vua Gia Long đã trả lời là
Hiệp Ước ấy chính phủ Pháp đã không thi hành trước đây cho nên không có giá
trị.([4])
Năm 1819, có một thương nhân Hoa Kỳ là John White tới
Gia Định xin được buôn bán với nước ta, triều đình Việt Nam
Thời Minh Mạng
(1820-1840)
Sau khi Gia Long qua đời (1819), Minh Mạng lên nối
ngôi. Thấy vua mới lên ngôi ở Việt Nam Nam Nam
Năm Giáp Thân (1824), vua Louis XVIII đã phái một
viên đại tá hải quân là Bougainville đem hai chiếc tàu chiến là Thétis và
Espérance đến cửa sông Hàn (Đà Nẵng) để dâng quốc thư và phẩm vật của triều
đình Pháp tặng, xin được giao thương với nước Đại Nam Bougainville xin yết kiến nhà vua, nhưng Minh Mạng từ
chối khéo: “Nguyễn Văn Thắng, Nguyễn Văn Chấn ([7]) về cả rồi, trong
triều không ai biết tiếng Pháp để đọc thư và làm thông ngôn.” ([8])
Tuy bị hoàng đế nước Đại Nam Nam
Tuy bị triều đình Việt Nam Nam
Cường quốc thứ ba đến gõ cửa xin được thông thương
với nước Đại Nam là Hoa Kỳ. Năm 1831, chính phủ Hoa kỳ đã cử sứ giả đến gặp vua
Minh Mạng, xin được đặt Lãnh Sự Quán ở nước ta và bổ nhiệm ông Shilluber làm lãnh
sự, nhưng vua Minh Mạng đã không chấp nhận lời đề nghị này. Năm sau (1832),
chính phủ Hoa Kỳ lại phái một sứ bộ do thương nhân Edmund Roberts và đại úy
Georges Thompson dẫn đầu sang nước ta. Sứ bộ đi tàu thủy đến Vũng Lấm (Phú
Yên), dâng quốc thư lên vua Minh Mạng xin thông thương. Nhà vua sai phái Viên Ngoại
Lang Nguyễn Tri Phương, Tư Vụ Lý Văn Phức vào Phú Yên cùng với quan tỉnh sở tại
tiếp đón phái đoàn và viết thư trả lời chính phủ Hoa Kỳ là triều đình Đại Nam
không từ chối việc thông thương, nhưng bắt buộc người Hoa Kỳ phải tuân theo
luật lệ của nước Đại Nam, tàu buôn của họ phải đỗ đúng ở nơi quy định tại vịnh
Trà Sơn (Đà Nẵng), không được xây cất nhà, lập hiệu buôn trên bờ biển. Quốc thư
của tổng thống Hoa Kỳ, nhà vua cũng không cho các quan mang về triều.([12])
Vào thời gian này, Hoa Kỳ đang cố gắng tranh giành
ảnh hưởng ở Châu Á với các cường quốc Tây Âu như Anh, Pháp, Tây Ban Nha… mà
Việt Nam lại ở vị trí giao thông quan trọng, vì vậy chính phủ Hoa Kỳ tuy thất
bại trong hai lần đến xin thông thương trước đây, nhưng vẫn chưa chịu bỏ cuộc. Năm
1835, chính phủ Hoa Kỳ lại sai một phái đoàn khác cũng do thương nhân Edmund
Roberts dẫn đầu đi sang mở mang quan hệ ngoại giao với một số nước như Xiêm,
Việt Nam, Nhật. Năm 1836, sau khi phái đoàn Hoa Kỳ đã ký kết thương ước với
Xiêm rồi, đã đến Đà Nẵng dâng quốc thư và xin được triều yết. Vua Minh Mạng đã
sai Thị Lang Đào Trí Phú và Lê Bá Tú vào gặp phái đoàn Hoa Kỳ. Nhưng rất tiếc
là trưởng đoàn Edmund Roberts vì nhuốm bệnh, không thể tiếp các quan của triều
đình phái tới, sau đó mấy hôm tàu của họ cũng rời khỏi Đà Nẵng.([13])
Thời Thiệu Trị
(1841-1847)
Vua Minh Mạng qua đời, vua Thiệu Trị nối ngôi. Thời
gian ở ngôi của vua Thiệu Trị tương đối ngắn, chỉ có bảy năm, nên theo ghi chép
trong Đại Nam
Thời gian này bắt đầu xảy ra cuộc chiến tranh thuốc
phiện giữa Anh và Trung Quốc. Tuy bận rộn với cuộc chiến tranh ở Trung Quốc,
nhưng chính quyền Anh vẫn chú ý và tiếp tục mở rộng thông thương với các nước Á
Đông.
Năm 1847, viên toàn quyền Anh ở Hương Cảng là John
Davis đã mang theo hai chiếc tàu chiến đến cửa Hàn (Đà Nẵng). Viên toàn quyền
đã dâng thư của Nữ Hoàng Victoria lên vua Thiệu Trị với nội dung xin phép nhà
vua cho họ được ở một nơi tại vịnh cửa Hàn và đề nghị triều đình nước ta ký kết
với Anh một hiệp ước thương mại và liên minh, để ngăn ngừa và phòng chống âm
mưu xâm lược của người Pháp về sau. Nhưng triều đình đã bác bỏ lời đề nghị này.
Toàn Quyền John Davis xin được ra kinh đô trực tiếp yết kiến vua Thiệu Trị,
nhưng cũng bị nhà vua từ chối.([14])
Thời Tự Đức
(1848-1883)
Tự Đức lên ngôi vua năm 1848, sau khi vua cha là
Thiệu Trị qua đời năm 1847. Năm Canh Tuất (1850), chính phủ Hoa Kỳ phái sứ giả
đến Đà Nẵng để trình quốc thư lên triều đình Huế, xin thông thương. Tổng đốc
Quảng Nam là Tôn Thất Bật tâu về Kinh xin được nhận thư và tùy cơ đối đáp nhưng
vua Tự Đức bác bỏ, nên cuối cùng phái đoàn Hoa Kỳ phải ra về.([15])
Từ năm Ất Mão (1852) đến năm Đinh Sửu (1877), trong
gần ba mươi năm dưới thời Tự Đức, tàu nước Anh đã mấy lần đến các cửa biển Đà
Nẵng, Thị Nại (Quy Nhơn), Quảng Yên để xin buôn bán, nhưng triều đình Huế vẫn
không chấp nhận.([16])
Ngoài các cường quốc Anh, Pháp, Hoa Kỳ thì Tây Ban
Nha cũng nhiều lần đến xin thông thương với Việt Nam cũng bị triều đình Huế
khước từ.
CHÍNH SÁCH NGOẠI
GIAO CỦA TRIỀU ĐÌNH HUẾ KHI ĐỐI PHÓ VỚI THỜI CUỘC
Ở thế kỷ XIX, những biến động lớn của thời cuộc trên
thế giới đã có những tác động mạnh mẽ đến Việt Nam
Gia Long thuở còn “mông trần” đã từng cầu viện nước
Pháp thông qua sự môi giới của Giám Mục Bá Đa Lộc (Pierre Pigneau de Béhaine);
tuy sự cầu viện không thành, nhưng ông cũng được nhiều kỹ sư, sĩ quan pháo binh
Pháp đến giúp thông qua sự tuyển mộ của Bá Đa Lộc; ngoài ra vị Giám Mục này
cũng mua giúp ông tàu chiến, đại bác để đánh nhau với Tây Sơn. Vì vậy, ông
không xa lạ gì với sức mạnh khoa học, kỹ thuật phương Tây.
Thời Minh Mạng, vua có định lệ hàng năm phái tàu
thuyền đi các nước trong khu vực, mục đích là để buôn bán và theo dõi tình hình
thế giới. Những nơi mà tàu Việt Nam thường đến là Xiêm, Jakarta , Singapore
Thời Tự Đức, quan lại Việt Nam
Năm 1863, vua Tự Đức cử một phái đoàn do Tổng Đốc
Vĩnh Long Phan Thanh Giản làm chánh sứ, Tham Tri Bộ Lại Phạm Phú Thứ làm phó sứ
và Án Sát tỉnh Quảng Nam là Nguỵ Khắc Đản làm bồi sứ sang Pháp để xin chuộc ba
tỉnh miền Đông Nam Kỳ mà triều đình đã cắt nhượng cho Pháp sau Hòa Ước Nhâm
Tuất (1862). Ngoài thời gian làm việc với triều đình Pháp, phái đoàn Việt Nam đã được đưa đi tham quan một số nhà máy, cơ
sở kỹ nghệ… ở kinh đô Paris
Năm 1873-1875, Bùi Viện, một quan chức của triều
đình, đã hai lần vượt biển đến Mỹ để vận động chính phủ nước này ủng hộ và giúp
đỡ Việt Nam đối phó với thực dân Pháp.
Ngoài những chuyến đi ngoại giao của quan lại triều
đình, thì có trường hợp đặc biệt là Nguyễn Trường Tộ (1828-1871), một giáo dân
quê ở Nghệ An, may mắn có điều kiện sang học tập một thời gian ở Pháp, đã tiếp
thụ được nhiều tri thức hiện đại.
Những vị Phan Thanh Giản, Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trường
Tộ… sau khi ở nước ngoài về, với những mức độ hiểu biết khác nhau, đều viết
sách hoặc những tập sớ dâng lên vua và triều đình kiến nghị cải cách đất nước.([17])
Như vậy, có thể nói là ở thế kỷ XIX, thông qua những
giao tiếp đó, các vua nhà Nguyễn đều có những hiểu biết nhất định về văn minh
kỹ thuật phương Tây, những diễn biến của thời cuộc lúc bấy giờ. Và các vua cũng
rất quan tâm đến vấn đề thời sự, có những động thái đối phó với mối đe dọa
ngoại xâm. Đơn cử như thời Minh Mạng, nhà vua thấy người Anh chiếm Ấn Độ, Miến
Điện, người Tây Ban Nha chiếm Philippin… nên đã nhận thức được hiểm họa ngoại
xâm của phương Tây. Đến thời Thiệu Trị, sự lo ngại của nhà vua càng tăng khi
thấy xảy ra cuộc chiến tranh thuốc phiện (1840-1842) và sự thất bại của Trung
Quốc, phải cắt nhượng đất Hương Cảng cho người Anh, nên đã ra lệnh tăng cường
phòng thủ các cửa biển trọng yếu ở nước ta.
Như vậy, chứng tỏ các vua Nguyễn và quan lại trong
triều không phải do ở trong một vương quốc cổ lỗ khép kín mà hoàn toàn mù tịt
với thế giới bên ngoài. Ngược lại họ đã biết sức mạnh của khoa học, kỹ thuật
phương Tây và nhận thức rất rõ được nạn xâm lăng đang đe dọa đất nước từ rất
sớm. Và họ không phải là không có sự tích cực trong việc bảo vệ nền độc lập dân
tộc, nhưng thật đáng tiếc là cuối cùng vẫn bị mất nước.
Vậy nguyên nhân nào dẫn đến mất nước? Từ trước đến
nay có nhiều quan điểm đánh giá khác nhau. Tựu trung có hai luồng ý kiến chính:
Một luồng thì cho rằng nguyên nhân là do triều đình Tự Đức bảo thủ, không chịu
thực hiện cải cách theo những bản điều trần của Nguyễn Trường Tộ nên đất nước
nghèo yếu, lạc hậu dẫn đến thất bại trước sự xâm lược của thực dân Pháp; luồng
ý kiến thứ hai thì cho rằng mất nước là chuyện hiển nhiên vì đó là xu thế của
thời cuộc, hầu hết các quốc gia nông nghiệp nhỏ yếu ở phương Đông đều không
chống đỡ nổi trước sự xâm lăng của những cường quốc công nghiệp phương Tây.
Ở đây, có thể thấy nguyên nhân chủ yếu là do đầu óc
bị hệ tư tưởng Tống Nho chi phối nên các vua Nguyễn đã bỏ lỡ những cơ hội để
duy tân đất nước. Cơ hội thuận lợi nhất là vào giai đoạn Gia Long và Minh Mạng.
Trong ba thập niên đầu thế kỷ XIX, đất nước ở trong điều kiện tương đối ổn
định, thái bình và các nước phương Tây đến Việt Nam xin thông thương trong hòa
bình, chưa có nước nào có ý định sử dụng vũ lực để xâm chiếm đất đai. Nhưng vua
Gia Long sau khi thống nhất sơn hà, thì quay về với mô hình chính trị phong
kiến với ý thức hệ Nho Giáo, hướng đất nước vào quỹ đạo văn minh Trung Hoa, có
tâm lý khước từ, xa lánh giao thiệp với phương Tây mà theo quan niệm của ông và
đại đa số quan lại Việt Nam thời bấy giờ là người phương Tây man rợ và xảo
quyệt, không đáng tin cậy; vua chỉ trọng dụng mấy người Pháp giúp vua trong
việc đánh Tây Sơn trước đây theo kiểu “ơn nghĩa cá nhân” mà thôi.
Thời Minh Mạng, sự cự tuyệt giao tiếp với người
phương Tây càng quyết liệt hơn. Trong tâm thức của nhà vua thì chỉ có Trung Hoa
là văn minh, đáng noi theo, còn phương Tây chỉ là bọn “Di, Địch” dã man, cho dù
họ có giỏi về kỹ nghệ chăng nữa. Nhà vua mong ước xây dựng một vương quốc Đại Nam
Thời Tự Đức,
tình hình thế giới và khu vực có những biến động dữ dội hơn. Các quốc gia Đông
Nam Á lần lượt rơi vào tay các nước phương Tây, Trung Quốc thì bị các cường
quốc Anh, Pháp, Đức, Ý… xâu xé, phải chấp nhận cắt đất nhượng hòa. Ở Việt Nam,
Pháp đánh Đà Nẵng (1858), Gia Định (1859), rồi lần lượt chiếm ba tỉnh Đông Nam
Kỳ (1861), Tây Nam Kỳ (1867)… Trước cơn hoạn nạn ấy, vua Tự Đức trong tình thế
bắt buộc đã phải nghĩ đến việc canh tân đất nước, chấp nhận lắng nghe Nguyễn
Trường Tộ và một số quan lại tiến bộ như Phan Thanh Giản, Phạm Phú Thứ, Lê
Đĩnh… nhưng rốt cuộc ý định duy tân của nhà vua cũng chẳng đi đến đâu.
Ý định duy tân của vua Tự Đức không thành hiện thực
vì cả hai mặt khách quan và chủ quan lúc bấy giờ đều bất lợi.
Về mặt khách quan, vùng đất Nam Kỳ trù phú, được xem
là vựa lúa quan trọng nhất của cả nước đã mất vào tay Pháp; nền kinh tế nông
nghiệp yếu kém, lạc hậu của chế độ phong kiến không thể làm nền tảng cho công
cuộc duy tân.
Về mặt chủ quan, nhà vua thực hiện việc duy tân trong
tâm thế miễn cưỡng do hoàn cảnh xô đẩy, không có sự chuẩn bị, xây dựng một kế
hoạch bài bản lâu dài từ trước; yếu tố quan trọng nữa là nhà vua không có đội
ngũ chuyên gia giỏi, có tri thức hiện đại giúp rập như Thiên Hoàng Minh Trị của
Nhật Bản, mà xung quanh nhà vua hầu hết là quan lại xuất thân từ cửa Khổng, sân
Trình mang nặng ý thức hệ Tống Nho, giáo điều và bảo thủ… Tuy trong triều đình
có đôi người sáng suốt như Phan Thanh Giản, Phạm Phú Thứ… nhưng tiếng nói của
họ trở nên yếu ớt trước đám đông quan lại thủ cựu, cố chấp.
Vì vậy, triều đình chỉ thực hiện được một số cải cách
nửa vời, lẻ tẻ như: Năm Bính Dần (1866), cho chọn khoảng hai mươi người ở các
tỉnh Tây Nam Bộ đến Gia Định – lúc bấy giờ là thuộc địa của Pháp – học các nghề
kỹ thuật; cho mời linh mục đến kinh đô dịch sách Tây để dạy học trò; năm Mậu
Thìn (1868) phái năm người vào Gia Định học chữ Pháp với Trương Vĩnh Ký; năm Kỷ
Mão (1879), Nguyễn Thành Ý qua Pháp dự triển lãm đã dẫn theo một số học trò qua
học ở trường cơ khí Toulon, v.v… ([18])
Những cải cách
vặt vãnh đó, không thể phục hưng đất nước trong hoàn cảnh dầu sôi, lửa bỏng. Và
khi sức ép ngoại xâm càng đến gần, thì nhà vua chỉ biết ráo riết cấm đạo và
tăng cường phòng thủ như xây dựng thêm đồn lũy ở bờ biển, đúc thêm nhiều súng
thần công… nhưng cách phòng thủ, vũ khí cổ lỗ như vậy chỉ có thể ngăn ngừa được
cuộc xâm lấn bằng gươm giáo của một đội quân phong kiến lân bang, chứ không thể
ngăn chặn được đội quân xâm lược thiện chiến của phương Tây với vũ khí tối tân
thời bấy giờ (đại bác, súng trường, tàu chiến…).
Nhìn qua nước láng giềng của Việt Nam là Xiêm, ở thế kỷ XIX, điều kiện của Xiêm
cũng không hơn gì Việt Nam
Thời kỳ Gia Long, Minh Mạng là giai đoạn thuận lợi
nhất để duy tân đất nước, nhưng rất tiếc là do bị ràng buộc bởi Tống Nho, nên
các vua trở nên thiển cận, thiếu tầm nhìn xa, sùng bái Trung Quốc và khinh rẻ
phương Tây là “man di”. Từ đó dẫn đến việc khước từ tất cả các cơ hội giao thương
mà phương Tây chủ động đến mời gọi mình. Đến thời Tự Đức thì có nghĩ đến việc
duy tân đất nước do hoàn cảnh thúc bách nhưng đã quá trễ, vì không có sự chuẩn
bị, nền tảng từ các vua đời trước để lại.
Thực hiện chính sách bế quan tỏa cảng, cự tuyệt với phương
Tây, tưởng như thế là yên ổn nhưng kẻ thù đâu có để chúng ta yên. Triều đình từ
chối ngoại giao hòa bình thì họ dùng ngoại giao pháo hạm để chiếm đoạt Việt Nam
CAO VĂN THỨC
