Đọc sách để mở mang kiến
thức là một lẽ, còn một lẽ khác là để tu dưỡng tâm hồn bằng các sách đạo lý,
các tích truyện hiền nhân thánh triết Đông Tây kim cổ. Bởi vậy, trong một đàn
cơ tại Vạn Quốc Tự, quận 3, Sài Gòn, ngày 07-12-1965, Đức Giáo Tông Vô Vi Lý
Thái Bạch khuyên người tín hữu Cao Đài: “… mỗi ngày phải chừa một giờ để đọc
thánh kinh hiền truyện.” Xét ra lời dạy ấy cũng cần cho tín đồ mọi tôn
giáo.
Đọc là nhu cầu văn hóa
của con người. Ngày nay, với Internet, văn hóa đọc càng tiện ích. Vấn đề là làm
sao giáo dục cho trẻ có sự hứng thú đọc sách để khi trưởng thành sẽ là những
người lớn có thói quen (hay sở thích) đọc sách.
Tuy nhiên, việc tập cho
trẻ thích đọc sách dường như chưa được quan tâm đúng mức ở trường học nước ta.
Bởi vậy, trả lời phỏng vấn do Thụ Nhân thực hiện (và đăng trên http://vnn.vietnamnet.vn,
ngày Thứ Tư, 09-4-2008), giáo sư Chu Hảo nêu ý kiến như sau:
“Đối với một con người, sự học không chỉ dừng lại ở
trường phổ thông, mà phần rất quan trọng là tự học, mà trong việc tự học thì
đọc sách là quan trọng nhất. Thế nhưng ở nước ta, như tôi đã nói, từ hàng mấy
chục năm qua, người ta không có thói quen đọc sách. Nhà trường đã không dạy cho
trẻ em thói quen đọc sách, mà ở gia đình, ông bà, bố mẹ các em cũng không có
thói quen đọc sách để truyền lại cho các em.”
Văn hóa đọc truyền thống
Xưa kia sách không rẻ và rất
quý hiếm, người biết chữ cũng ít. Cho nên sách hầu như chỉ dành cho vua chúa,
quan chức, quý tộc, nhà giàu. Ngay cả kẻ sĩ cũng không thể có nhiều sách để
đọc. Có lẽ vì thế mà thiên hạ quý sách, tôn sùng sách đến nỗi vào đời Minh
(Trung Quốc), Đông Lỗ Cổ Cuồng Sinh 東魯古狂生 khi viết tiểu
thuyết Túy Tỉnh Thạch 醉醒石 (Đá Hết Say), ở Hồi Thứ Bảy có câu: “Sĩ nhân tam nhật bất độc thư, tắc diện mục khả tăng, ngôn ngữ vô vị.”
士人三日不讀書, 則面目可憎, 語言無味. (Kẻ sĩ ba ngày không đọc sách, ắt mặt mũi dễ ghét, lời lẽ
chán phèo.)
Trước đời Hán, thế kỷ 3 trước
Công Nguyên (TCN), giấy chưa được phát minh. Người ta viết chữ trên lụa hay thẻ
tre, thẻ gỗ. Các thẻ tre, thẻ gỗ được kết lại bằng dây da bền chắc, giống những
tấm mành trúc thời nay, và gọi là “sách”, chữ Nho tượng hình viết là 冊. Theo Sử Ký của Tư Mã
Thiên (thế kỷ 2 TCN), Đức Khổng Tử siêng đọc Kinh Dịch và đọc đi đọc lại đến nỗi các dây da buộc các thẻ tre bị
đứt phải cột lại đến ba lần. Cũng theo Tư Mã Thiên, Đức Khổng có lần rời nước
Lỗ sang kinh thành nước Chu tìm gặp Đức Lão Tử để học hỏi về lễ. Mà bấy giờ Đức
Lão đang quản thủ kho sách của triều đình, nên không loại trừ khả năng Đức
Khổng nhân cơ hội ấy đã xin Đức Lão cho phép ghé mắt vào kho tàng kinh sách quý
giá của thiên tử nhà Chu.
Khi sách quá hiếm, sở hữu được
một pho sách tốt (giá trị) là đủ để mài giũa cho thành “chánh quả”. Có lẽ vì
thế nên nhiều nhà triết học hay đạo gia Trung Quốc khi xưa, mỗi vị chỉ nhờ
chuyên trị một pho kinh mà đã thành danh, bất hủ. Chả trách, trong bộ Hán Thư (một trăm thiên hay chương) của
sử gia Ban Cố (32-92), có câu này: “Di tử
hoàng kim mãn doanh, bất như nhất kinh.” 遺子黃金滿贏, 不如一經. (Để lại cho con một
rương vàng chẳng bằng lưu lại một pho kinh.) Ở đây, “kinh” nên hiểu là sách
quý, giá trị.
Văn hóa đọc thời @
Sách báo thời bây giờ in nhiều,
giá cả dẫu chưa rẻ, nhưng không đến nỗi chẳng thể mua được. Tuy nhiên, có vẻ
như xã hội càng tiến bộ, điều kiện tiếp cận sách báo càng dễ hơn thì con người
càng coi nhẹ việc đọc sách, và hệ quả nhãn tiền đang được công luận lưu ý bấy
lâu là con người thời đại đang suy thoái về mặt văn hóa đọc (reading culture), và đáng nói là ở Việt
Nam.
Thật vậy, cuối năm ngoái, theo
báo điện tử Tuổi Trẻ Cuối Tuần, một
viện đại học Mỹ (là Central Connecticut State University) làm thống kê các nước
đọc sách nhiều nhất thế giới; kết quả trong bảng xếp hạng sáu mươi mốt nước đọc
sách nhiều nhất (có kể đến ba nước ở Đông Nam Á) thì “Singapore xếp thứ 36, Malaysia xếp thứ 53 và Indonesia áp chót, đứng
thứ 60. Tìm mỏi mắt không thấy có Việt Nam Nam
Lại nữa, báo Tuổi Trẻ (bản điện tử) cho
biết: “Theo số liệu thống kê của Bộ Văn
Hóa, Thể Thao và Du Lịch công bố tháng 4-2013, mỗi năm mỗi người Việt Nam chỉ
đọc 0,8 cuốn sách.” ([2])
Có người “đổ thừa” rằng văn hóa
đọc sở dĩ đang bị lấn lướt vì nó đang chịu áp lực từ sự tăng tốc phát triển
muôn vẻ của văn hóa nghe-nhìn (audio-visual
culture), mà hai thủ phạm nổi cộm nhất chính là truyền hình màu và
Internet.
Dường như lý lẽ trên không phải
hoang đường. Quả thật, trong thời @ người ta có thể đọc sách báo bằng nhiều
cách, đọc và nghe trực tuyến (online)
với cả sách điện tử (e-books) lẫn
sách nói (audio books). Mà cách đọc
thời @ cũng chứa lắm sự dở điều hay trong đó.
Ngày xưa, để khuyến khích con
cháu đọc sách, các cụ luôn nhắc câu “Thư
trung hữu nữ nhan như ngọc, thư trung tự hữu hoàng kim ốc.” 書中有女顏如玉, 書中自有 黃金屋. (Trong
sách có cô gái mặt xinh như ngọc, trong sách tự nó có nhà vàng.) Ngụ ý rằng kẻ
làm trai ráng siêng đọc sách, chăm chỉ học hành, mai sau thi đậu làm quan thì
sẽ cưới được vợ đẹp, được sống trong cảnh nhà giàu sang, phú quý.
Ngày nay, Internet chẳng những
cung cấp dễ dàng, mau lẹ và rẻ tiền đủ các kiểu sách báo trực tuyến mà còn cám
dỗ người đọc trên mạng sa chân lạc bước vào những địa chỉ “đen” với không biết
bao nhiêu nữ nhân đủ quốc tịch, chẳng những trình diện “nhan như ngọc” mà còn
phô bày thêm nhiều chỗ rất nhạy cảm khác mà Nguyễn Du khéo bảo là: “Rõ màu trong ngọc trắng ngà / Rành rành sẵn
đúc một tòa thiên nhiên.”
Trong một cuộc cạnh tranh không
cân sức như thế, văn hóa đọc truyền thống quả khó tránh khỏi sa sút.
Văn hóa đọc truyền thống vẫn không bị đào thải
Khi các báo ngày phát hành thêm
loại hình báo trực tuyến, có người ngỡ rằng báo in giấy sẽ mau chóng rút lui
khỏi “vũ đài” ngôn luận. Nhưng sự lo xa này hóa ra cũng hoang đường. Trừ một số
người sính uống cà phê ăn sáng với máy tinh xách tay (laptops) và công nghệ không dây (Wi-Fi) trong các tiệm máy lạnh sang trọng, đại đa số quần chúng vẫn
không bỏ được cái thú ngồi gác chân ở quán cóc bình dân, vừa nhâm nhi cà phê,
vừa thưởng thức tờ báo ruột của mình.
Văn hóa đọc truyền thống cũng
sẵn sàng thách thức văn hóa đọc thời @ ở nhiều phương diện khác. Cúp điện, hay
động đất làm đứt cáp ngầm dưới đáy Thái Bình Dương, đối với sách báo in giấy thì
chả nhằm nhò gì.
Chúng ta không thể không tán
thưởng tiện ích kỳ diệu mà văn hóa đọc thời @ cung cấp, nhưng sách điện tử thời
@ làm sao có thể thỏa mãn cho ta cái thú mân mê, ve vuốt cuốn sách mới in còn
thơm mùi mực; cái thú viết vào trang giấy những ghi chú, nhận xét của mình, để
rồi rất lâu sau đó, một hôm mở sách cũ ra đọc lại, nhìn thấy những ghi chú ấy,
nhận xét ấy mà vui vui, tự hỏi: “Sao hồi ấy mình ngớ ngẩn thế!” Hoặc: “Không
ngờ hồi ấy mình sâu sắc nhỉ?” Lại còn một số người đọc khác, chỉ với sách in họ
mới sung sướng giữ được thủ bút của tác giả họ yêu mến, qua lời đề tặng kèm
theo chữ ký.
Quả thật, sách in giấy mang
tặng ta nhiều cái thú riêng mà sách điện tử đành phải nhường nhịn. Xin kể một
chuyện nhỏ: Cụ Nguyễn Hiến Lê (1912-1984) bình sinh có thói quen luôn luôn đọc
sách với một cây bút chì trên tay, để sẵn sàng ghi chú ngay vào lề sách. Tôi
còn giữ một bản sách cũ cụ Nguyễn tặng, là biên khảo của một học giả viết về
Đức Khổng Tử, nhà sách Khai Trí (Sài Gòn) xuất bản vào đầu thập niên 1970. Đọc
sách ấy, tôi thấy rõ nét bút chì của cụ Nguyễn ghi bên lề một trang: “Tán quá!”
Và tôi mỉm cười, thú vị.
Dung hòa văn hóa đọc truyền thống với văn hóa đọc thời @
Nhưng văn hóa đọc thời @ có một
ưu thế mà văn hóa đọc truyền thống phải chào thua: Nó không choán chỗ vì không
cần tủ kệ chứa sách. Tôi kể thêm chuyện này:
Cách nay không lâu, nhân dịp
khai giảng năm học mới, quý chức sắc Hội Thánh Truyền Giáo Cao Đài có nhã ý mời
tôi đến thánh thất Trung Minh trò chuyện với các sinh viên Cao Đài, quê miền
Trung đang theo học ở trong Nam. Hôm đó, tôi hỏi có bạn trẻ nào từng theo dõi
các sách ấn tống (tặng miễn phí) do tôi chủ trương và thực hiện từ năm 2008 và
đã in hơn một trăm nhan đề không, thì chẳng cô cậu nào trả lời. Có lẽ thấy vẻ
mặt tôi ỉu xìu vì thất vọng, cuối buổi nói chuyện, một cô sinh viên đến gặp
riêng tôi để giải thích, đại ý: Sinh viên xa quê phải thuê nhà trọ chật hẹp,
lại thường hay dời chỗ, nên rất bất tiện nếu sở hữu nhiều sách in.
Chuyện tiếp theo thì cũ hơn. Hồi
năm 2006, một ông nọ nghe râm ran bàn tán về quyển Ba Người Khác của Tô Hoài (1920-2014), in tại nhà xuất bản Đà Nẵng,
mỗi cuốn bán chưa tới 35.000 đồng. Nhưng ông sống ở tỉnh lẻ, tìm sách không ra.
Ông bèn vào Google, lập tức tìm ra toàn văn quyển sách, lại còn kiếm thêm được
các cuộc bàn thảo của văn giới Hà Nội chung quanh tác phẩm (mà sách in không
có). Ông bèn download tất, khi in ra
giấy A4 lại chọn chữ Times New Roman cỡ 14 cho dễ đọc với con mắt già nua. Ông
còn hào phóng đem photocopy tặng cho mấy thân hữu ghiền sách. Tính ra một bản
sách “luộc” như thế nội dung phong phú hơn sách “thật” mà tiền sao chụp rẻ hơn
giá ghi trên bìa sách in. Những bạn về hưu, ít tiền như ông thích quá. Người nào
chỉ cần đọc cho biết nội dung sách thì vui lòng chấp nhận kiểu “luộc” này,
nhưng dân chơi sách sành điệu thì nhăn mặt, tỏ ý chẳng thèm. Hơn nữa, việc
“luộc” như thế rõ ràng gây thiệt hại cho tác giả và nhà xuất bản, vi phạm bản
quyền.
Nhân nói về chuyện sao chụp
sách, xin kể một chuyện khác: Rất nhiều năm về trước, có lần tôi nhờ hai người
quen ở Mỹ vào hai thư viện khác nhau xin photocopy lại một cuốn sách viết về
đạo Cao Đài của mục sư Victor Oliver in tại thành phố Leiden (Hà Lan) năm 1976,
nhan đề: Caodai Spiritism: a Study of
Religion in Vietnamese Society. Mỗi thư viện khi sao chụp đã cố ý bỏ sót
một số trang, có lẽ để tuân thủ luật lệ bảo vệ bản quyền. Vì vậy tôi nhận được
hai bản sao không đầy đủ; tuy nhiên, các trang bị bỏ sót ở bản sao này thì lại
có đủ ở bản sao kia, và ngược lại; nhờ thế mà cuối cùng tôi vẫn có được hai bản
sao chụp trọn vẹn.
Trở lại chuyện sách trên mạng. Một
ông khác làm nghiên cứu, những danh tác chẳng hạn như Đông Chu Liệt Quốc, Tây Du Ký Diễn
Nghĩa, v.v... ông đã sắm đủ bộ, đóng bìa giả da mạ chữ vàng cẩn thận. Nhưng
khi dạo Internet, phát hiện bộ nào đã trở thành sách điện tử, ông đều download và lưu vào máy tính. Hỏi tại
sao làm chuyện có vẻ hơi dư thừa ấy? Ông không giấu nghề, chỉ “mẹo”:
Khi cần tìm một điển tích trong
Đông Chu Liệt Quốc hay một sự kiện
trong Tây Du Ký Diễn Nghĩa, thì sách
in không có phần chỉ dẫn (index) tỉ
mỉ như sách nước ngoài, đành phải dò từng trang, từng dòng, mệt lắm! Nếu có bản
điện tử, chỉ cần dùng công cụ tìm kiếm trên máy tính là thấy ngay. Đã thế, cứ
sao chép (copy) đúng đoạn văn cần
dùng, rồi dán (paste) vào bài viết
của mình, khỏi phải lọ mọ gõ từng con chữ theo sách in. Tiện biết mấy! Nếu cẩn
thận, thì mở sách in ra đối chiếu với bản điện tử, đề phòng bản điện tử sai sót
chữ nghĩa, rồi dựa vào bản sách in mà ghi số trang, bổ sung cho chỗ khiếm
khuyết của bản điện tử.
Thực tế cho thấy, văn hóa đọc
truyền thống và văn hóa đọc thời @ không hoàn toàn xung khắc nhau, trái lại cả
hai đều có thể dung hòa, hỗ trợ lẫn nhau. Vấn đề là biết cách đọc và biết khai
thác. Sách in giấy hay sách điện tử đều chỉ là công cụ, là phương tiện. Chính
con người mới làm chủ nó, quyết định cách dùng nó.
Muốn phát triển văn hóa đọc ở
người trưởng thành, thì nên bắt đầu từ đâu? Xin thưa: Ngay từ thơ ấu trẻ phải
được bồi dưỡng văn hóa đọc từ trong gia đình thông qua chuyện kể của ông bà,
cha mẹ (hoặc dùng sách nói). Người lớn trong nhà ham đọc sách cũng là tấm gương
sáng cho trẻ noi theo. Khi trẻ vào cấp tiểu học, chính nhà trường phải tiếp tục
dẫn dắt trẻ vào thế giới của chữ nghĩa. Sách giáo khoa dạy văn soạn khéo sẽ tác
động, lôi cuốn trẻ dần dần thấm nhập một cách tự nhiên vào văn hóa đọc cho đến
tuổi trưởng thành. Mọi lo lắng, dị ứng hay kỳ thị trước sự phát triển của văn
hóa đọc thời @ có lẽ sẽ không cần nói tới nữa.
Nhà báo Mỹ là Ralph Kinney
Bennett thuở nhỏ cùng với Roger (anh em sanh đôi) đêm nào cũng được mẹ hiền đọc
truyện trước giờ ngủ. Ông kể:
“Sau khi đọc
kinh, chúng tôi nghiêng người chỏi lên khuỷu tay, trong lúc má ngồi ở cạnh
giường. Giờ đây tôi vẫn nhìn thấy má nhẹ nhàng, lặng lẽ lần giở trang sách, má
hít vô một hơi dài rồi bắt đầu đọc truyện.
Trong
những đêm thần tiên ấy chúng tôi không đoán biết được mình sẽ gặp những nhân
vật nào. Chẳng mấy chốc chúng tôi đã ngồi bên cạnh má, dõi theo những nét chữ
màu đen nhỏ xíu trên những trang sách trong khi giọng kể của má biến chữ nghĩa
trở thành những hình ảnh rõ ràng sáng sủa…
(…)
Ban
đêm, giống như các ông hoàng xa xưa ôm cằm mê say nghe người kể chuyện
của cung đình phục vụ, chúng tôi vui sướng ngập tràn trong lúc má đọc truyện…
Và với từng chỗ ngắt quãng,
lúc lên bổng xuống trầm, khi đọc diễn cảm, má đã dạy chúng tôi biết cách làm
cho chữ nghĩa lên tiếng khóc cười hay khiến mình phải nhăn trán nghĩ suy.” ([3])
Khi quan tâm đến thực trạng văn hóa đọc của
người Việt đang sa sút một cách đáng ngại, như báo chí lâu nay từng lên tiếng,
có lẽ mẩu hồi ức trên đây của Bennett
gợi được đôi điều suy ngẫm nếu chúng ta muốn giải quyết vấn đề một cách căn cơ
ngay từ trong mỗi gia đình, với vai trò và ý thức của chính các bậc cha mẹ,
những gương mẫu ham đọc sách trước mắt con trẻ hằng ngày.
DŨ LAN
