Đầu thập
niên 1960, dân cư quanh khu Bàn Cờ thấy có một tiệm hớt tóc được mở ra ở số
405B đường Phan Đình Phùng (nay là Nguyễn Đình Chiểu, Tp.HCM), đoạn giữa chợ
Vườn Chuối và đường Cao Thắng. Tiệm có tên Đời
Mới, bảng hiệu vẽ ba đầu tóc đàn ông chải bồng kiểu tăng- gô không khác gì
những mái tóc của kép Dũng Thanh Lâm, kép Minh Phụng sau này. Tiệm không có gì
đặc biệt, bề ngang chỉ 2,2m, nhưng ai nấy đều chú ý vì ở đó thỉnh thoảng lại có
tiếng đờn ca cổ...
Ban đờn ca tài tử này, tuy lúc rảnh mới tụ lại với
nhau mà tồn tại hơn chục năm. Dấu ấn của nó sâu đậm tới mức đến giờ người vùng
Bàn Cờ còn nhắc, dù đã hơn bốn mươi năm và các nhân vật trong câu chuyện này
hầu như không còn mấy ai.
Ông Tư Triều, chủ tiệm hớt tóc Đời Mới vốn dân gốc ở
quận Củ Chi, tỉnh Hậu Nghĩa. Về Sài Gòn lập nghiệp giữa thập niên 1950, sau khi
gãy đổ cuộc hôn nhân đầu, ông cưới vợ lần nữa và mở tiệm hớt tóc khi vừa có đứa
con gái.
Tiệm cũng là nhà ở, ông sống cùng hai người thợ. Vì có
máu văn nghệ, thích ca cổ lại có nghề làm nhạc cụ, ông biến tiệm hớt tóc của
mình thành nơi đờn ca tài tử những lúc rảnh. Từ hồi trai trẻ, ông đã mê cải
lương, đờn ca cổ nhạc bên cạnh những thú vui khác như đá gà, đua ngựa...
Bạn thân ông đều là người thích tiếng hát, tiếng đờn
như bác Năm Trèo ở Hóc Môn, cha của nghệ sĩ cải lương Hoài Thanh. Trước khi có
tiệm hớt tóc, giữa thập niên 1950, ông chơi thân với nghệ sĩ tài danh Hữu Phước
và danh hài Văn Hường. Lúc đó họ chưa nổi tiếng, ông gọi Hữu Phước là Ri vì ông
này quốc tịch Pháp có tên Henry và nghệ danh Hữu Phước chưa xuất hiện.
Khách đến hớt tóc có đủ loại người, già trẻ lớn bé, từ
người trong giới bình dân, trí thức, luật sư, cảnh sát, hoặc phục vụ trong quân
đội Sài Gòn, có cả một vị bộ trưởng. Ông Tư Triều là người từng trải, lịch
duyệt lại có máu nghệ sĩ nên giỏi ăn nói, rành chuyện cải lương, rành nhạc cụ
cổ nhạc. Ông còn biết sửa chữa nhạc cụ. Thoạt đầu, ông mua
đờn cũ mang về chỉnh sửa theo ý mình rồi đưa cho bạn bè trong nhóm đờn
ca dùng thử. Đến khi cứng tay nghề, ông đến xưởng gỗ bên Chánh Hưng (quận 8)
đặt từng thanh gỗ để làm cần đờn, mặt đờn.
Về nhà, ông tiếp tục gọt giũa từng chi tiết rất công
phu. Ông tự chế keo dán gỗ, mua dây đàn nhập từ Tây Đức... Khi đờn hình thành,
ông đem đi cẩn ốc xà cừ. Ông cầu kỳ đến mức mua đờn tranh, thấy mười sáu “con
nhạn” (miếng gỗ kê dây đờn) không đẹp, đặt luôn những miếng gỗ hình tam giác
mang về gọt giũa thành những “con nhạn” mới.
Từ khi nhóm đờn ca tài tử của ông bắt đầu tụ lại,
khách đến đông thêm. Những người thường ghé chơi là mấy thầy dạy bên trường
Quốc Gia Âm Nhạc như bác Hai Khuê, bác giáo Thinh và bác Bảy Hàm, có nhạc sĩ
Vĩnh Bảo, nghệ sĩ tiền phong Duy Lân, bác Mười Phú, chú Mười Hoa (nhạc phụ nghệ
sĩ Viễn Sơn), nhạc sĩ nổi tiếng Văn Giỏi, anh Minh Hữu (nghệ sĩ đờn kìm), bác
Tư Tuất (nghệ sĩ đờn cò một thời của gánh Hương Mùa Thu, thân phụ các nghệ sĩ
Hoài Dung, Hoài Mỹ)...
Trong số đó, ông Tư Triều thương anh Minh Hữu vì anh
có tài và khiêm tốn, luôn nho nhã với sơ mi trắng và đeo kính cận. Sau này, khi
gánh hát Phụng Hảo của nghệ sĩ Phùng Há lên ti-vi, bà mời anh Minh Hữu chơi đờn
kìm cho tuồng của bà và ông Tư Triều rất sung sướng khi nhìn thấy cây đờn kìm
ông làm được Minh Hữu dùng biểu diễn trên truyền hình.
Hầu hết họ đều là các nghệ sĩ đánh đờn, chỉ có vài
giọng ca là anh Biện (hay Biền) to cao nhưng hiền lành. Một giọng khác là anh
Ngọc, đẹp trai còn hơn nghệ sĩ với mái tóc chải ép, ca rất hay. Ngày đó không
dễ gì liên lạc nhau nhưng không hiểu sao mấy nghệ sĩ tài tử này “đụng” nhau
thường xuyên ở tiệm Đời Mới như đã hẹn hò từ trước. Mỗi tuần ông Tư Triều đều
dành một buổi chơi đờn hay hòa đờn với nhau. Lâu lâu vào buổi tối ông mời bạn
bè lên gác hát xướng, hòa điệu cho đến khuya.
Bà Tư niềm nở hiếu khách nên bạn bè ông Tư không ngại.
Khách đến chơi, hứng thú khi nhìn chung quanh tiệm treo đầy những cây đờn. Ở
nhà sau treo trên hai bên vách hơn ba mươi loại nhạc cụ (kìm, cò, tranh, sến,
guitar, gáo, đoản...), có cây vĩ cầm trong chiếc hộp gỗ thiệt đẹp, bên trong
lót vải nhung đỏ rực. Đó là tất cả gia tài và niềm đam mê của ông Tư Triều.
Chú bé Tâm, con trai út của ông Tư Triều nay đã ở tuổi
năm mươi, sinh sống tại Đức, còn nhớ những ngày vui đầu thập niên 1970 khi mới
lên bảy. Lúc đó, cuộc sống còn dễ thở, khách đến đông và giới đờn ca tài tử
thường xuyên đến góp vui. Mỗi lần tụ họp thường từ 9, 10 giờ sáng đến quá trưa
rồi ai về nhà nấy. Khách qua đường thường đứng lại nghe đờn. Nếu có người ca
thì người xem đông hơn.
Có chị hàng xóm dắt con đến cắt tóc, cũng xin ngồi vào
ca vài bài, rất đúng nhịp trong khi đợi cậu con trai. Các chú các anh ít khi ca
bài vọng cổ mà thường ca những bài cổ, khó hơn như Tây Thi, Lưu Thủy
Trường, Xàng Xê, Tứ Đại Oán... Anh Ngọc, giọng ca chính có bài ca Phù
Đổng Thiên Vương cách thể hiện rất hào hùng. Ông Tư Triều thỉnh thoảng
cũng góp giọng, dù làn hơi yếu nhưng điệu ca lạ tai, vững nhịp.
Tâm còn nhớ nghệ sĩ Duy Lân thường chở cô học trò cưng
Ngọc Hoa (bây giờ là nghệ sĩ Thoại Miêu) đến chơi. Thầy bảo hát gì là chị răm
rắp nghe lời. Có lần, tàn cuộc thầy dắt chiếc xe Mobylette ra về, đạp hoài
không nổ. Thầy bảo “Phụ thầy đẩy đi con!” là chị lập tức cột hai vạt áo dài
trắng tinh, cong lưng đẩy ngay. Một lần Tâm chứng kiến ông Tư Triều đồng ý bán
cây đờn do ông chế tác.
Số là trong số khách đến hớt tóc có trung tá X., luôn
đi bằng xe Jeep. Anh này thích tiếng của cây đờn tranh, có mướn thầy về dạy
riêng ở nhà. Anh kính mến ông Tư, nhiều khi tóc chưa dài cũng ghé cắt, chỉ để
nói chuyện với ông. Anh mê một cây đờn tranh cẩn xà cừ rất đẹp của ông và sau
nhiều lần thuyết phục, anh được ông Tư đồng ý đổi chiếc đờn lấy một tivi Sanyo
17 inches mới toanh, giá lúc ấy 90.000 đồng. Hẳn ông rất quý anh bạn trẻ và
cũng muốn có ti-vi cho vợ con xem cải lương nên chấp nhận cho cây đờn ra đi.
Từ năm 1973, tiệm hớt tóc Đời Mới dần vắng khách. Kinh
tế lúc đó bắt đầu đi xuống do người Mỹ rút đi. Vì thuế cao không thể tiếp tục
mở tiệm nữa, ông Tư Triều quyết định lui về Củ Chi trồng rau nuôi gà và cắt tóc
cho dân quanh vùng mưu sinh, cuối tuần lại về Sài Gòn thăm vợ con.
Mấy mươi năm theo tiếng đờn ca của những ban nhạc tài
tử, ông gặp đủ loại người. Nhưng không bao giờ gặp lại những bạn bè cùng đi hát
trên xe Vespa từ khi họ nổi danh, thậm chí còn không nhận ra ông là người quen.
Đó là lý do ông không thích đến rạp hát nữa. Nhóm đờn ca tài tử, nơi quy tụ
những người cùng ngân nga những bài ca cổ đề cao nhân hiếu tiết nghĩa, cũng là
nơi lui tới của những người “vui đâu chầu đó”, điều đó không có gì lạ.
Năm 1979, Tâm gặp lại anh trung tá năm xưa mua cây đờn
tranh. Biết tin ông Tư đã về Củ Chi, anh buồn buồn chia tay. Sau đó vài năm,
ông Tư Triều mất vì tai biến lúc Tâm đã ra nước ngoài.
Ông Tư Triều và ban đờn ca tài tử của ông chỉ là một
mảnh nhỏ xíu trong đời sống văn hóa người Sài Gòn - Gia Định. Họ có thể vô danh
hay hữu danh, yêu lời ca tiếng nhạc bằng tâm hồn rộng mở, hồn nhiên và tình cờ
góp phần tạo nên mạch ngầm chảy âm ỉ nhưng đủ sức nuôi dưỡng vốn cổ văn hóa của
ông bà, từ thời mở cõi vô Nam.
PHẠM CÔNG LUẬN
Nguồn: Người Đô
Thị
http://nguoidothi.vn/vn/news/hon-pho/ky-uc-do-thi/5344/tieng-don-ca-o-tiem-hot-toc.ndt
Sài Gòn 1911: Một ban nhạc.
