Câu
tục ngữ “Vắng chủ nhà, gà mọc đuôi tôm” không xa lạ với người
Việt. Trong khi hầu hết mọi người đều hiểu đúng, dùng đúng theo nghĩa bóng, thì nghĩa
đen của nó lại làm tốn nhiều
giấy mực của các nhà nghiên cứu. Cái đuôi tôm của con gà liên quan gì đến ông
chủ, mà khiến nó phải đợi “vắng
chủ nhà” mới “mọc” ra? Sự vô lý ngự trị câu tục ngữ khiến
người ta nghi ngờ tính chính xác của văn bản.
Một số nhà nghiên cứu
đã ngả theo hướng thay đổi hình thức câu tục ngữ thành: Vắng chủ nhà gà vọc niêu tôm, sục niêu tôm hoặc vọc
niêu cơm, mọc râu tôm, vọc mang tôm... để nghe cho có lý:
- Từ Điển Thành Ngữ, Tục Ngữ Việt Nam, nhóm Vũ Dung giải thích: “Vắng chủ nhà gà sục niêu tôm. Xem: Vắng chúa nhà gà vọc niêu tôm (vọc: thò tay, chân vào vào quấy,
bới); không người cai quản, dễ làm bậy, tha hồ tự do thoải mái; không người cầm
chịch, quản lý, mọi việc đều lộn xộn lung tung”.
- Từ Điển Thành Ngữ Tục Ngữ Việt Nam
- Từ Điển Tục Ngữ Việt của Nguyễn Đức Dương sau khi đưa ra “Vắng chủ nhà gà mọc
đuôi tôm”, hướng dẫn xem “Vắng chủ nhà gà vọc niêu tôm” và chú thích: “Chắc là vọc niêu chứ chẳng
phải mọc đuôi, nhưng đã bị chép lầm.”
- Thành Ngữ Tục Ngữ Lược Giải của Nguyễn Trần Trụ: “Vắng chúa nhà gà vọc niêu tôm: Chủ
nhà đi vắng thì việc trông coi cửa nhà sơ sót khiến cho gà vào tận trong nhà vọc
niêu tôm mà ăn. Ý nói chủ nhà đi vắng thì đầy tớ, người trong nhà làm càn, phá
phách.”
- Trong Tục Ngữ Việt Nam
- Tục Ngữ Mường Thanh Hóa của Cao Sơn Hải đưa ra dị bản: “Vắng chủ nhà gà vọc mang tôm” (mang tôm là phần đầu hồi, giáp với
nóc của chái nhà).
Nhìn chung, khi chưa tìm được lời giải
cho “mọc đuôi tôm” thì “vọc niêu tôm” hoặc “vọc niêu cơm”, “vọc mang tôm”, có thể tạm chấp nhận được. Và thực
tế, các nhà ngữ học gần như đã thống nhất với dị bản và cách giải thích này. Tuy
nhiên, suy cho kỹ, các kiểu “vọc”,
“sục” nói trên đều không ổn.
Niêu tôm không phải là thứ mồi gà ưa
thích, mở nắp xoong cũng không phải là lối kiếm ăn của loài gia cầm. Nếu có,
chỉ là tình cờ chúng nhảy lên rồi làm đổ, lật úp nồi niêu xuống đất mà thôi.
Với dị bản “niêu cơm” cũng vậy. Con gà đã làm bật được nắp
niêu cơm ra, nó đâu dừng ở “vọc”, mà mổ ăn cho bằng hết, hoặc bới tung tóe. Trong khi
chữ “vọc” lại hoàn toàn không miêu tả động tác
mổ, bới của con gà. Người ta chỉ nói “chuột
vọc”, (chuột dùng chân hoặc răng nhấm thử), có khi không ăn mà chỉ làm mất dấu đĩa thức ăn (không còn nguyên). Việt Nam
Chữ “sục”
lại chỉ mõm con chó ăn vụng, vục đầu, sục mõm vào nồi chứ không phải gà.
Với dị bản “Vọc mang tôm” cũng vậy, chữ “vọc”
không chỉ động tác con gà canh, bới chỗ đầu chái nhà. Hơn nữa, với một chỗ
khuất lấp như vậy, kể cả ông chủ ở nhà, thì con gà nó vẫn canh bới được như
thường.
Vậy bây giờ phải hiểu như thế nào? Chúng
tôi cho rằng, hình thức đúng của câu tục ngữ vẫn là “Vắng chủ nhà, gà mọc đuôi tôm”.
Xưa kia, nông dân thường nuôi gà ổ. Sau
khi nở, gà con theo mẹ kiếm ăn. Khoảng thời gian này, mẹ gà chăm sóc đàn con
rất cẩn thận. Vì đàn con, gà mẹ sẵn sàng liều mình chống lại những mối đe dọa,
như chó, mèo, diều hâu, quạ... Mẹ gà dạy đàn con biết cách tìm mồi, nhận biết
những mối nguy hiểm; vừa bới đất, vừa nghe ngóng, nếu thấy nguy hiểm, lập tức
phát tín hiệu cố… ố... qu… ác...
qu... ác báo động, rồi tục... tục “thu quân”. Gà con dù đang mải mê ở
đâu, nghe tiếng cảnh báo cũng chạy vội, chui hết vào đôi cánh gà mẹ. Có chú gà
nào đùa nghịch chọi nhau, liền bị gà mẹ mổ nhẹ cho vài cái “nhắc nhở” thế là “giải
tán” ngay. Lỡ chú nào lạc mẹ, thì nháo nhác, tiếng kêu dài chiếp... chiếp rất thảm thiết, chừng nào tìm được mẹ
mới thôi (thành ngữ Nháo nhác
như gà lạc mẹ). Cứ thế, cả gia đình gà quây quần ấm áp bên nhau thật
bình yên, trật tự.
Khoảng hơn một tháng sau nở, lông cánh
gà con phát triển đã phủ gần kín hai bên hông. Cái đuôi nhú lên tí xíu hôm nào,
nay cũng đã dài, chìa ra, khum khum hệt cái đuôi (con) tôm. Khi gà con mọc đuôi
tôm cũng là lúc (theo bản năng), gà mẹ xua đuổi, bắt đàn con phải tự lập, để gà
mẹ chuẩn bị bước vào lứa sinh đẻ mới. Trước kia, gà mẹ săn sóc, bảo vệ,
yêu thương đàn con bao nhiêu, thì bây giờ, nó dửng dưng, vô tình bấy nhiêu. Nếu
con nào (do thói quen) vẫn chạy theo, sẽ bị mẹ gà đánh đuổi, mổ thật lực, kêu
choe chóe.
Thế là, anh em nhà gà con bắt đầu cuộc
sống tự lập: đi kiếm ăn mà không có gà mẹ theo kèm.
Sau vài ngày đầu nháo nhác, đàn gà con
bắt đầu mạnh dạn hơn. Chúng vẫn giữ thói quen đi ăn theo bầy và rất hiếu động.
Cả bầy chui luồn mọi xó xỉnh, hết ngoài vườn đến trong nhà; từ gầm giường, xó
tủ đến bồ thóc, thúng gạo đều bị chúng bới móc, vừa chạy nhảy vừa kêu chiêm
chiếp, ăn một phá phách mười, làm cho mọi thứ đảo lộn tứ tung lên. Ăn, chơi
chán thì chúng quay ra đánh chọi nhau chí chóe mà chẳng có mẹ gà nào can thiệp.
(Câu Gà cùng một mẹ chớ hoài đá nhau chính là nói gà con thời
kỳ này.)
Như vậy, lũ trẻ con khi vắng chủ
nhà, (chủ gia đình - bố mẹ) và gà mọc
đuôi tôm, gà mới tách mẹ đều có điểm giống nhau: nghịch ngợm,
phá phách, tha hồ trêu chọc, đánh đấm nhau mà không bị ai trách mắng, quở phạt. Đây cũng là nhận thức tâm lý bọn
trẻ và lũ gà con mới lớn theo kinh nghiệm của dân gian.
Từ trước tới nay, câu “Vắng chủ
nhà, gà mọc đuôi tôm”, bị hiểu lầm có mối quan hệ nhân quả theo
kiểu “Vắng chủ nhà, (thì, nên) gà bới bếp”. Tuy nhiên, câu tục
ngữ đang xét lại có mối quan hệ so sánh: Bọn trẻ vắng chủ nhà cũng
giống như lũ gà
con mọc đuôi tôm. Đây là kết cấu theo kiểu: “Cơm chín tới, cải vòng
(ngồng / ngòng) non, gái một con, gà nhảy ổ đẻ”, hay “Nhất quỷ, nhì ma, thứ ba học trò”. Ấy chính là những giai đoạn đặc biệt
của các sự vật, hiện tượng được tục ngữ đặt cạnh nhau để dùng cái này liên
tưởng, so sánh với cái kia.
Như vậy “Vắng chủ nhà, gà mọc đuôi tôm”
được diễn giải: Tình trạng vắng
chủ nhà (thì cũng giống như) gà (giai đoạn) mọc đuôi tôm, và hiểu là: Trẻ
con phá phách nghịch ngợm nhất là lúc vắng chủ nhà, bố mẹ; gà con hiếu động,
quấy phá nhất là lúc mọc đuôi tôm, tách mẹ.
Về sau, câu tục ngữ được hiểu theo nghĩa
rộng hơn, nhằm ám chỉ tất cả những hành động, việc làm quá tự do phóng túng,
khi không có sự hiện diện, cai quản của người đứng đầu.
HOÀNG
TUẤN CÔNG
____________
Người minh triết là con gà
trống của vũ trụ: Ông ta thức tỉnh những ai chưa tỉnh thức! / Wise man is the rooster of the universe: He
awakens the unawake!
Mehmet Murat ildan
(sinh
năm 1965, tác gia Thổ Nhĩ Kỳ)
