SOCRATE, ĐỨC GIÊSU, VÀ
ĐỨC PHẬT: BA TÔN SƯ SỰ SỐNG
Socrate, Jésus, Bouddha: trois maitres de vie
(Paris:
Nxb Fayard, 2009.)
Khởi đăng từ Đạo
Uyển tập 35.
FRÉDÉRIC LENOIR
VĨNH AN dịch
Phần thứ nhất: Các Ngài là ai?
Chương 1. Làm thế nào để nhận ra các ngài?
Các
ngài có thật sự hiện hữu?
Đức Phật, Socrate
và Đức Giêsu đã thật sự hiện hữu? Vấn đề xem ra có thể lạ lùng, kể cả gây sốc,
khi di sản của các ngài đáng kể. Dù vậy, câu hỏi này vừa hợp pháp vừa chính
đáng. Không ai có thể phủ nhận dấu ấn sâu xa mà ba nhân cách ấy đã để lại trong
ý thức tập thể của một phần lớn nhân loại. Nhưng liệu người ta có hoàn toàn
chắc chắn về đời sống lịch sử của các ngài? Ở đây tôi không nói đến tính xác
thực của các hành động hoặc các lời nói được gán cho các ngài: Đây là một vấn
đề mà chúng ta sẽ xem xét sau này. Không, trước tiên một câu hỏi khác triệt để
hơn: Liệu chúng ta có những chứng cớ không thể bác bỏ các ngài đã hiện hữu bằng
xương và bằng thịt? Câu trả lời cũng bất ngờ như câu hỏi: Không.
Thật vậy, không
có bất kỳ chứng cứ quyết định nào về đời sống lịch sử của các ngài. Người mà
chúng ta gọi là “Phật”, tôn hiệu có ý nghĩa “Đấng Giác Ngộ”, đã sống tại miền
Bắc Ấn Độ hai ngàn năm trăm năm trước đây. Socrate, người Hy Lạp, đã sống ở
Athènes khoảng hai ngàn ba trăm năm. Đức Giêsu sinh ở
Trong sự thiếu
thốn những di chỉ khảo cổ và những chứng từ lịch sử đa dạng và ăn khớp nhau,
các sử gia không thể khẳng định với sự chính xác tuyệt đối sự hiện hữu của ba nhân
vật ấy. Tuy nhiên họ đều nhất trí thừa nhận “khả năng rất cao” sự hiện hữu lịch
sử của Đức Phật, Socrate và Đức Giêsu. Và một lần nữa, điều đó được nhất trí dù
thiếu những chứng cứ cụ thể về sự hiện hữu ấy, những sắc lệnh được ký về danh
xưng của các ngài, những dấu vết hiển nhiên mà các ngài trực tiếp để lại cho
hậu thế. Tại sao?
Giả thuyết cho
rằng các ngài không hiện hữu trong lịch sử quả thật sẽ đặt ra nhiều vấn đề hơn
thực tế các ngài hiện hữu. Vì thế, trước hết, khi dùng lý luận phản chứng mà các
sử gia đã đi đến xác tín rằng ba nhân cách ấy dù sao đã hiện hữu.
Nếu các ngài là
những huyền thoại, làm thế nào để giải thích những người chuyển giao sứ điệp
của các ngài đã rất thấm nhuần nhân cách của các ngài, đến mức đôi khi họ hy
sinh mạng sống của họ, như trường hợp phần lớn các tông đồ của Đức Giêsu? Người
ta không dễ dàng hy sinh mạng sống vì một huyền thoại như khi vì một nhân cách
có thật mà người ta duy trì những liên hệ cảm xúc trước mọi thử thách. Những Phúc
Âm kể lại đời sống Đức Giêsu, biểu lộ tình yêu và sự thán phục mạnh mẽ của các
môn đệ đối với ngài.
Người ta cũng cảm
thấy trong các văn bản của Platon, môn đệ chính của Socrate, tất cả tình yêu mà
Platon có đối với người thầy của ông. Những văn bản Platon viết ra không có gì
là thờ ơ, nhưng chứng minh một cảm xúc rất con người, một sự đồng cảm có thể sờ
mó được.
Được viết nhiều
thế kỷ sau khi tôn sư tịch diệt, các tiểu sử của Đức Phật không có được mùi vị
và hương thơm đích thực của chứng từ trực tiếp. Nhưng cùng một câu hỏi đặt ra
cho sử gia: Làm thế nào giải thích việc các thế hệ đàn ông và đàn bà hoàn toàn
hy sinh đời sống họ, đi theo một người nếu người này không hiện hữu?
Đã có một biến cố
quan trọng không thể chối cãi làm đảo lộn Phêrô, Platon, Ananda và nhiều người
khác theo chân các ngài. Những môn đệ xa hay gần ấy gọi tên biến cố đó là
“Socrate”, “Đức Giêsu” và “Đức Phật”. Liệu họ có truyền lại trung thành đời
sống và lời nói của các tôn sư là một vấn đề khác mà tôi sẽ trở lại. Nhưng chắc
chắn đời sống các môn đệ được đánh dấu bởi một cái gì đó cụ thể, bởi một tiếng
nói, một diễn từ, những cử chỉ phát xuất từ “một ai”. Trước tiên là ký ức của
lời nói, rồi chữ viết, để lại cho chúng ta danh của người “nào đó” ấy.
Việc không có
những di tích khảo cổ trực tiếp về đời sống của ba nhân cách ấy được giải thích
bởi sự kiện không vị nào nắm quyền chính trị. Trong thời thượng cổ xa xôi ấy,
chỉ những ông vua và những tổng trấn mới có thể để lại dấu vết cho hậu thế khi
cho khắc những đồng tiền có hình của họ, hoặc những sắc chỉ trong đá, và dựng
những lăng tẩm hoành tráng.
Lịch sử trực tiếp
là lịch sử của những người mạnh trong thế giới này. Vả lại Đức Phật, Socrate và
Đức Giêsu không phải là những người mạnh, trái lại là đàng khác. Các ngài sống
đơn sơ, lúc sinh thời các ngài chỉ có sự tỏa sáng hạn chế, và không để lại văn
bản nào do các ngài viết ra. Các quyền lực công của thời kỳ ấy không có lý do
gì để ghi lại trong sử biên niên tên và đời sống của nhà khổ hạnh rao giảng
việc dập tắt ước muốn, của triết gia gây hấn, và của một thanh niên Do Thái
loan báo triều đại của vương quốc Thiên Chúa.
Cả ba vị đã dạy
từ bỏ những ảo tưởng của thế gian này, và vai trò của các ngài trong đô thị là
thứ yếu, căn cứ vào phương tiện tài chánh yếu kém của các ngài và ảnh hưởng
chính trị tầm thường.
Môn đệ của các
ngài dù xác tín vào sự cao cả tinh thần và tâm linh của thầy họ, cũng không đủ
sức xây dựng cho các ngài những công trình. Cách duy nhất để truyền lại ký ức
về các ngài là sự truyền lại bằng lời nói rồi bằng văn tự. Những chứng từ ấy,
không ngừng mở rộng đến các nhóm ngày càng lớn hơn, qua nhiều thế kỷ tạo nên
danh tiếng cho Đức Phật, Socrate và Đức Giêsu.
Người ta có thể
nói rằng sự thành công của các ngài giống như sự thành công của một bộ phim ngày
nay. Nó không được thực hiện bởi sự giới thiệu rầm rộ, nhưng bởi sức mạnh rỉ
tai chậm chạp và hiệu quả. Chính vì đời sống và lời nói của các ngài đã gây ấn
tượng mạnh mẽ đối với những người đi bên cạnh và chúng không ngừng được họ
chuyển giao lại với lòng nhiệt tình để đến tận chúng ta. Chung quy đó là dấu
hiệu tốt nhất về thực tại của đời sống các ngài.
(Còn
tiếp)
FRÉDÉRIC LENOIR
VĨNH AN dịch
