PETRUS TRƯƠNG VĨNH KÝ
Thọ ơn Đức Chí Tôn ban thưởng,
ngài Petrus Jean-Baptiste Trương Vĩnh Ký (1837-1898) là vị Hậu Sư Chí
Thánh (hay Chí Thánh Hậu Sư) trong Tam Kỳ Phổ Độ.([1]) Sinh
thời, ngài viết sách rất nhiều để giáo hóa dân chúng. Trong các sách của ngài
có quyển Chuyện Đời Xưa, gồm bảy mươi
bốn chuyện. Chuyện thứ ba mươi lăm nhan đề Đại
Trượng Phu, Chí Quân Tử Với Phú Trưởng Giả. Bản in của nhà sách Khai Trí tại
Sài Gòn năm 1962 cũng ghi nhan đề như vậy (tr. 56-59). Nhưng ở bản 傳代初 ([2]) Chuyện
Đời Xưa: Contes plaisants annamites, do
Abel des Michels (1833-1910) trích dịch sang tiếng Pháp (Paris: Ernest Leroux,
Editeur; 1888)([3]) thì đây
là truyện thứ XV, nhan đề rút gọn thành Đại
Trượng Phu Với Quân Tử. Căn cứ bản in 1888 của Abel des Michels (tr.
19-21), chúng tôi in lại đây áng văn xưa, giữ nguyên cách chấm câu, cách xuống
hàng của người trước; chữ nào bổ sung cho văn bản thì đặt trong dấu […], thí dụ:
[Chí]. Ngoài ra, tôi sửa lỗi chánh tả, và chú thích nghĩa các từ Việt cổ. Qua đây,
chúng ta thấy cách người xưa dùng từ Việt cổ, cách hành văn trong thế kỷ 19 có
nhiều lời lẽ thú vị. (Huệ Khải)
Thuở xưa kia có hai người anh em bạn
thiết, một người tên là Đại Trượng Phu,([4]) người
kia tên là [Chí] Quân Tử.([5]) Anh
trước giàu có, anh sau thì nghèo, năng tới lui chơi bời ([6])
với nhau. Hai vợ chồng anh Đại Trượng Phu thấy anh kia nghèo cực,
thì nói: “Thôi! Anh nghèo, không có vốn mà buôn bán; có muốn lấy năm ba trăm
chi đó, thì lấy mà dùng làm vốn đi buôn, cho té ra ([7]) một
hai đồng mà chi độ thê nhi.([8])”
Anh [Chí] Quân Tử nghĩ đi nghĩ lại: “Mình lấy thì được đó, hai vợ chồng cũng tử
tế, có lòng thương; mà mai sau, rủi có lỗ hay là có đều nào,([9])
thì biết lấy chi mà trả? Nên không dám lãnh; nghèo, thì chịu vậy. Cám ơn
anh chị có lòng với em út! Tôi tính cũng không buôn bán chi mà hòng lấy ([10]) của
anh khó lòng.”
Vợ chồng Đại Trượng Phu, nhà thôi đã đủ
đồ, chẳng thiếu vật chi; đồ nữ trang cũng hiếm,([11])
chẳng thiếu gì; mới tính với nhau lấy vàng, đem cho thợ kéo ra đậu ([12]) một
con rùa vàng để chơi. Đưa năm lượng. Cách ít lâu, Quân Tử lại nhà chơi. Đại
Trượng Phu mới hỏi: “Anh đã có thấy rùa vàng hay chưa?” “Rùa vàng hiếm chi,([13]) thiếu gì?” “Không! Không phải rùa vàng ngoài đồng đâu! Cái
nầy là rùa vàng làm bằng vàng thật.” “Cái thì chưa thấy.” Đại Trượng Phu mới
biểu vợ đi lấy đem ra coi. Coi rồi, để trong cái dĩa, ngồi uống rượu, nói
chuyện hoài, rót thêm rót thêm hoài, hai anh em say nằm ngủ, quên đi. Thằng con
trai anh Đại Trượng Phu đi học trường xa chạy về thăm nhà. Thấy con rùa tốt,
gói trong khăn, cầm đem đi chơi. Đến khi tỉnh dậy, quên lửng con rùa vàng. Quân
Tử từ giã kiếu về. Một chặp lâu, Đại Trượng Phu sực nhớ lại con rùa, chạy vào
hỏi vợ. Vợ nói không có cất. “Khó a! không biết tính làm sao! Không có lẽ nghi
cho anh em, người có bụng dạ tốt.” “Thôi! Bữa nào cha nó có đi lên nhà Quân Tử
chơi, thì hỏi mánh ([14]) rằng:
‘Hôm trước đó, con rùa vàng, anh có cầm về cho chị coi không?” Chẳng lành thì
chớ,([15]) Quân
Tử sợ anh em nghi, thì chịu bốc lấy ([16]) mình
có cầm về. Đại Trượng Phu mới nói: “Thôi! Để đó mà chơi, hề gì?” Bước chơn ra
về. Hai vợ chồng Quân Tử không biết tính làm sao lo mà trả cho được. Người ta
thấy mình nghèo, người ta nghi, cũng phải; không phép chối đi. Vậy mới bán nhà
bán cửa, dắt nhau đi tới với ông Phú Trưởng Giả ([17]) giàu
có muôn hộ.([18]) Vào
lạy ổng, xin ở làm tôi,([19])
mà xin năm lượng vàng làm rùa mà trả cho anh em. Ông Phú Trưởng Giả
nghe biết việc, thì lấy vàng, kêu anh thợ làm con rùa trước tới làm, rồi giao
cho hai vợ chồng đem về trả. Mà không cố thân,([20]) giúp
mà thôi. Đàng kia cũng không chịu, cứ ở làm bộ hạ chơn tay.([21])
Cách đôi
ba bữa, con trai Đại Trượng Phu, chơi no ([22])
con rùa, cầm về đi về thăm nhà luôn trót thể.([23])
Vào, mới nói: “Cha mẹ, thì thôi! Hổm,([24])
may là tôi! Phải người ta lạ, người ta đã lấy mất con rùa vàng đi, còn
gì?” Hai vợ chồng chưng hửng,([25]) lấy
làm lạ. “Mẻ! ([26]) Rùa
nào con mình lấy đi chơi, rùa nào anh kia đem trả, không hiểu được.” Mới định
chừng([27]) có
khi anh Quân Tử sợ mình có ngại ([28]) lòng
ảnh, nên mới làm rùa khác đem mà thế. Đại Trượng Phu lật đật chạy lên trên nhà
Quân Tử hỏi thăm; thì người ta nói: “Quân Tử bỏ xứ, đi đâu trên ông Phú Trưởng
Giả, cố thân ([29]) mà
lấy vàng thường con rùa vàng nào đó. Nghe nói vậy, không biết nữa.” Nghe vậy,
lại càng thêm lo. Tìm tới nhà Phú ông, hỏi thăm có hai vợ chồng Quân Tử hay
không. Người ta nói có, kêu ra. Hai đàng khóc ròng. Đại Trượng Phu vào trả con
rùa vàng cho Phú ông mà lãnh hai vợ chồng Quân Tử về. Phú ông là người nhơn,([30]) không chịu lấy rùa. “Anh có mượn của tôi sao anh trả? Còn
hai vợ chồng Quân Tử, tôi có bắt buộc chi mà anh xin lãnh?” Tính không xong. Trả
vàng, không lấy; hai vợ chồng Quân Tử mắc nợ, không đi; trả rùa cho Quân Tử,
Quân Tử không lấy. Túng mới đề điệu nhau ([31]) ra
quan, mà xin quan xử. Té ra ([32]) ba nhà hết thảy
đều thật là người ngay lành trung trực. Chẳng biết kể của cải ra giống gì,([33]) nguyền lo tu đạo
đức, lấy nhơn ngãi ([34]) mà ở với nhau.
Ấy mới thật là người quân tử.
Nghĩ vụng: Tên gọi ba nhân
vật (Đại Trượng Phu, Chí Quân Tử, Phú Trưởng Giả) tự chúng đã nói rõ phẩm cách
của từng người rồi. Câu chuyện hay như thế này chỉ có thể xảy ra trong thời thượng
nguơn thánh đức mà thôi. Thời mạt pháp, nghe kể chuyện này, bá tánh dễ phì cười.
Huệ Khải
([11]) cũng hiếm: Cũng có nhiều, cũng nhiều lắm.
Chữ hiếm này được dùng trong Kinh Sám
Hối (1925): Trong đời rất hiếm võ phu / Lường cân tráo đấu,
dối tu cúng chùa. Xem thêm: Huệ Khải, Một
Số Từ Việt Cổ Trong Kinh Minh Lý Đạo Và Phật Giáo Hòa Hảo (Hà Nội: Nxb Hồng
Đức, 2018, tr. 12, 19; quyển 116-1 trong Chương Trình Chung Tay Ấn Tống Kinh
Sách Đại Đạo.)
