Phật Giáo Bình Dương Đầu Thế Kỷ 20 Qua Tác
Phẩm Hán Nôm Lưu Hương Diễn Nghĩa Bảo
Quyển
PGS.TS. TRẦN
HỒNG LIÊN
Đạo Uyển: Tại thánh tịnh Ngọc Minh Đài
(đường Nguyễn Khoái, quận Tư, Sài Gòn), ngày 15-3 Bính Ngọ (Thứ Ba 05-4-1966), Đức
Vô Cực Từ Tôn Diêu Trì Kim Mẫu dạy:
Con ôi! Phụ nữ, đời
gọi rằng phái yếu thì tất cả mọi sự đều yếu, nhứt là nhẹ dạ non lòng, nghe đây
nghe đó, rồi không định được bổn phận tu hành, để lỗi đạo với gia đình, lỗi
niềm cốt nhục, thì sự tu đâu đủ bù sớt lại lỗi kia. Mẹ khuyên các con, duyên
nghiệp đã đưa vào cảnh nào phải cam lòng trong cảnh ấy, và học gương Diệu
Thiện, Lưu Hương để cảm hóa gia đình cùng chung trong đường
đạo đức. Đứng đi minh bạch, hành sự đoan chánh, tu học phải lối trúng đường. Đó
là các con biết tìm về với Mẹ.
Diệu Thiện là công chúa Diệu Thiện. Biên Niên Thông Luận, quyển 10, chép:
Khi được luật sư Đạo Tuyên ở Nam Sơn hỏi về duyên khởi của Bồ Tát Quan Thế Âm,
thì thiên thần trả lời rằng ngày xưa có vua Trang Nghiêm Vương và hoàng hậu Bảo
Ứng sinh được ba gái theo thứ tự là Diệu Nhân, Diệu Âm, và Diệu Thiện. Công
chúa út tu hành ở núi Hương Tích (Việt Nam
Về Lưu
Hương,
mời quý đạo hữu xem bài sau đây.
Từ sau năm 1698, với sự thiết
lập cơ cấu hành chính của Nguyễn Hữu Cảnh, vùng đất Đàng Trong, mà Đồng Nai, Gia
Định là hai khu vực lớn, đón nhận di dân từ miền Trung vào Nam khai phá. Chùa chiền
cũng theo sự có mặt của di dân mà hiện diện rộng khắp. Dinh Trấn Biên thuộc huyện
Phước Long xưa, vốn bao gồm ba trung tâm thị tứ của Bình Dương ngày nay: Tân Uyên,
Lái Thiêu, Thủ Dầu Một. Dọc theo hai bờ sông Đồng Nai và lan sang các tỉnh như Bình
Dương, Tây Ninh… khu vực Đông Nam Bộ bấy giờ đã là điểm đầu tiên, đưa Phật Giáo
từ miền Trung du nhập vào Nam Bộ.([2])
Cho đến giữa thế kỷ 19, Phật Giáo Bình Dương,
với trung tâm là Thủ Dầu Một, đã có những khởi sắc về tổ chức và sinh hoạt Phật
Giáo.
Khảo sát một số tác phẩm văn học Phật Giáo,
đặc biệt là đã được phổ biến trong dân gian ở Bình Dương đầu thế kỷ 20, phần nào
còn giúp nhận diện được tính đặc thù và đa dạng của Phật Giáo Bình Dương, đồng thời
cũng góp phần vào việc nhận diện vị trí, vai trò và ảnh hưởng nhất định của văn
hóa vùng đất Đông Nam Bộ nói chung trong lịch sử phát triển Nam Bộ.
1. Văn học Phật Giáo ở Bình Dương trong
giai đoạn đầu thế kỷ 20 khởi sắc với các tác phẩm được lưu hành rộng rãi trong dân
gian, được nhiều người biết đến như: Lưu Hương
Diễn Nghĩa Bảo Quyển;([3]) Hương Sơn Bảo Quyển; Lưu Hương Nữ Bảo Quyển.
Lưu Hương Diễn Nghĩa Bảo
Quyển là truyện cổ Phật Giáo dạng thơ lục bát, viết bằng chữ Hán
Nôm, gồm 3.042 câu. Sách xuất hiện ở Thủ Dầu Một, do hai tín nữ chùa Hội Khánh [會慶] là Nguyễn Từ Nguyên và Huỳnh Diệu Trúc san
định lại vào mùa thu năm Mậu Thân (1908). Sách được in trên giấy bản khổ 13x21cm,
86 trang.([4])
Bảo quyển là dạng
tên gọi để chỉ những sách viết về truyện cổ Phật Giáo, hoặc lọai diễn nghĩa từ kinh
Phật dưới đời Tống ở Trung Quốc, như các quyển Thăng Thiên Bảo Quyển, Ngư Lam
Quan Âm Bảo Quyển, v.v...
Gần đây, Lưu Hương Diễn Nghĩa Bảo Quyển đã được Phan Thanh Đào dịch
ra Việt ngữ, do Hội Văn Học - Nghệ Thuật Bình Dương xuất bản.([5]) Nội dung đề cập đến
gia đình của ông Lưu Quan và bà Từ Thị. Hai người có cô con gái tên Lưu Hương, do
lúc mới được sinh ra, cô có mùi hương lan tỏa và có ánh sáng. Khi lớn, Lưu Hương
sớm giác ngộ Phật pháp, theo ni sư Chân Không tu hành, nhưng cha mẹ đã hứa hôn cho
gia đình họ Mã, nên vì chữ hiếu cô không thể chối từ.
Cốt truyện đề cập đến hành động khuyến thiện
quan trọng của Lưu Hương, như khuyên nhủ cha mẹ bỏ nghề buôn bán rượu thịt, vì cô
tin vào thuyết nhân quả và đã được cha mẹ chấp thuận. Sách cũng đề cập đến hoàn
cảnh oan trái của Lưu Hương khi về làm dâu nhà họ Mã, qua cuộc hôn nhân ép buộc.
Nhưng cuối cùng, với tính nhẫn nhục chịu đựng, sự mềm mỏng khuyên lơn, Lưu Hương
đã thuyết phục và cảm hóa được gia đình chồng.
Mười Điều
Khuyên của Lưu Hương dưới dạng thơ lục bát:
Một là tin
tưởng Phật Trời
Thờ cha
kính mẹ hiếu thời vi tiên
Hai là tu đức hồi thiên
Từ bi
nhẫn nhục cố kiên tinh thần
Ba là rượu thịt chớ gần
Ăn chay
niệm Phật ân cần thiện vi
Bốn là sắc dục đoạn ly
Trừng
tâm thanh tịnh lễ nghi vẹn toàn
Năm là hòa thuận xóm làng
Bần dân
ân xá bạc vàng đừng tham
Sáu là tu tạo chùa am
Ngân tiền
bố thí chớ cam một mình
Bảy là an dưỡng tín thành
Đê tâm
hạ khí từ thìn nết na
Tám là chớ nói sai ngoa
Cố ngôn
cố hạnh gần xa yêu vì
Chín là lập chí tu trì
Kiên tâm
luận đạo thần kỳ kính khâm
Mười là chẳng đặng tà dâm
Sát sanh
hại vật sắc âm chớ gần.
2. Những chủ đề chính trong Mười Điều Khuyên
của Lưu Hương trong Lưu Hương Diễn Nghĩa Bảo
Quyển.
Qua mười
điều khuyên, ta thấy truyện đề cao lòng hiếu thảo đối với cha mẹ lên hàng đầu. Qua
Lưu Hương, truyện khuyên mọi người hãy có lòng từ bi và hạnh nhẫn nhục, không sát
sinh, không tà dâm, không ham mê sắc dục; sống hòa thuận với xóm giềng; không tham
của cải của người; nên làm phước, bố thí; không nói lời điêu ngoa, dối trá. Nhìn
chung đây là tác phẩm khuyến thiện có ích cho cá nhân, gia đình và xã hội; khuyên
nhủ mọi người nên giữ Ngũ Giới Cấm của đạo Phật, vì đây là năm giới luật căn bản
của người Phật tử tại gia.
Tác phẩm cũng phô bày một bối cảnh xã hội
trong đó quyền bình đẳng cá nhân chưa được tôn trọng, qua tình trạng hôn nhân còn
nặng yếu tố mai mối, hứa hôn, chứ không xuất phát từ tình yêu đôi lứa. Tác phẩm
đưa ra một hình tượng mẫu, cô Lưu Hương, một người con gái có lý tưởng sống, tin
tưởng vào luật nhân quả báo ứng, biết trọng lẽ phải, nên cuối cùng, sau khi đã trải
qua nhiều gian nan, thử thách, bằng sự nhẫn nhục chịu đựng của mình, cô đã cảm hóa
được mọi người xung quanh, nhất là những người kề cận, gần gũi với mình nhất, là
gia đình chồng và cha mẹ mình.
Tư tưởng xuyên suốt ở đây còn góp phần nói
lên tính tích cực của hành động nhẫn nhục trong Phật Giáo. Trước nay, không ít người
thường cho rằng Phật Giáo là tôn giáo yếm thế, vì khuyên con người hãy nhẫn nhục,
mà nhẫn nhục là một hành động tiêu cực, thụ động, chấp nhận cái xấu, cái ác mà không
có sự phản kháng lại. Thực ra, Phật Giáo không chủ trương như vậy. Trong quan niệm
của Phật Giáo, nhẫn nhục không phải là ngồi yên, chịu đựng, chấp nhận trong thái
độ buông xuôi, mà lại chính là một thái độ mang tính tích cực. Trong sự nhẫn nhục
hàm chứa một ý muốn chuyển hóa tâm thức người khác, từ ác thành thiện, từ sai thành
đúng, bằng một thái độ mềm mỏng, từ tốn và hòa nhã. Theo quan điểm Phật Giáo, tính
tích cực thể hiện ở chỗ, trước những hoàn cảnh xã hội chưa tốt, không thể thay đổi
cảnh đời, thay đổi cuộc sống, mà chính là phải chuyển đổi tâm thức của chính mình.
Đạo Phật đã từng quan niệm: Phật tại tâm; tâm bình thế giới bình.
Trên những lý lẽ đó, tác phẩm Lưu Hương Diễn Nghĩa Bảo Quyển đã có một
kết thúc tốt đẹp, dân gian gọi là kết cục “có hậu”. Bằng vào những hoài bão chân
thành, Lưu Hương đã chuyển hóa được những người quanh mình, từ việc đang tìm kiếm
mưu sinh bằng con đường bất thiện, nay đã trở nên có cuộc sống thiện lành, biết
ăn năn hối cải, biết hướng thượng và hướng thiện. Đó là một quá trình tiến tu trên
đường đạo, thể hiện tính dân gian rõ nét. Chúng ta không tìm thấy ở tác phẩm những
ngôn từ hoa mỹ, những triết lý cao xa, khó hiểu, những khái niệm trừu tượng như
vô ngã, vô thường, vô trụ… mà là những lời khuyên nhủ cụ thể, sống động, gắn liền
với cuộc sống đời thường, luôn diễn ra sinh động. Làm tròn những hành động ấy cũng
chính là làm tròn nhân đạo ([6]) vậy.
3. Ý nghĩa của tác phẩm đối với
văn học Phật Giáo Bình Dương
- Qua tên gọi tác phẩm cho thấy đây là một
tác phẩm văn học Phật Giáo, là một dạng truyện cổ, với những nhân vật sống trong
một xã hội chưa được sự tự do và bình đẳng trong hôn nhân. Toàn bộ tác phẩm toát
lên tính cách dân gian. Ở đây Phật Giáo đã được bình dân hóa. Việc lưu hành rộng
rãi tác phẩm này ở Bình Dương đã chỉ ra rằng đến đầu thế kỷ 20 (1908), văn học Phật
Giáo ở Bình Dương đã khởi sắc. Cùng với sự phổ biến chữ quốc ngữ đầu thế kỷ 20,
tại Bình Dương vẫn còn dấu ấn của yếu tố văn học cổ điển. Tác phẩm bằng chữ Hán
Nôm được san định lại trong giai đoạn này chứng tỏ vẫn còn có một lớp người, đặc
biệt là giới tu sĩ, Phật tử am hiểu Hán Nôm, đã và đang sử dụng chữ viết này vào
việc học đạo, tu tập. Và như vậy, qua tác phẩm cũng cho thấy những yếu tố văn hóa
dân gian vẫn còn đậm nét trong cơ cấu văn hóa của vùng đất này.
- Tên gọi tác phẩm mặt khác còn cho thấy mối
quan hệ, giao lưu văn hóa khá chặt chẽ diễn ra giữa Phật Giáo vùng đất mới với Phật
Giáo Trung Quốc, ít ra là từ khi xuất hiện chữ Nôm cho đến đầu thế kỷ 20. Điều này
góp phần chứng minh cho mối quan hệ cộng cư giữa cư dân Việt và Hoa ở vùng đất Đông
Nam Bộ. Thông qua các thiền sư, văn hóa Phật Giáo từ Trung Quốc đi vào Nam Việt
Nam không chỉ có kinh, luật, mà còn có cả những bảo quyển. Loại hình văn hóa này hỗ trợ khá lớn cho việc truyền bá giáo
lý Phật Giáo, vì nó nhẹ nhàng, dễ nhớ, dễ gây được sự xúc động, và vì nó gắn liền,
gần gũi hơn với cuộc sống đời thường. Một lưu ý rằng, từ sau việc phân chia Đàng
Trong, Đàng Ngoài vào thế kỷ 16, Phật Giáo từ Trung Quốc có điều kiện truyền bá
trực tiếp vào Đàng Trong, thông qua các thiền sư Trung Hoa. Đó cũng là một trong
những nguyên nhân giải thích vì sao ở Nam Bộ hiện nay, dấu ấn văn hóa Trung Hoa
hãy còn khá đậm nét so với ở miền Bắc Việt Nam, thể hiện trên nhiều lĩnh vực, không
chỉ riêng đối với Phật Giáo, mà còn trong quan hệ với tộc người Hoa, Khmer, v.v...
đã tạo cho địa bàn Nam Bộ hiện nay trở thành một vùng đất đa văn hóa, một địa bàn
cộng cư đa dân tộc.
- Tuy nhiên, cũng thấy rằng trong việc truyền
bá văn hóa Phật Giáo Trung Quốc vào Nam Việt Nam qua cửa ngõ Đông Nam Bộ, sự tiếp
thu của cư dân Việt, trong đó có cư dân Bình Dương không hoàn toàn mang tính rập
khuôn, máy móc. Tác phẩm là một tập thành văn Hán Nôm, chứ không chỉ đơn thuần bằng
Hán văn. Sự tiếp thu có sáng tạo là một đặc trưng tộc người của dân tộc Việt Nam
- Sự kế thừa, tiếp thu và phát triển loại
hình truyện dân gian qua lăng kính Phật Giáo hiện nay cho thấy đối với cư dân Nam
Bộ, Phật Giáo vẫn luôn được bình dân hóa và mang tính địa phương rõ nét. Ở đây,
đạo Phật là đạo của sự cứu khổ cứu nạn, của khuyến thiện trừng ác. Chúng ta ít tìm
thấy những lý lẽ sâu xa, cao siêu, những từ ngữ mang tính triết học, mà là những
lời khuyên răn, hãy “ăn hiền ở lành”; những lời dạy bảo giúp cho con người làm tròn
bổn phận trong gia đình cũng như ngoài xã hội. Phật Giáo ở đây đã đưa con người
trở về với thực tế của cuộc sống nhiều hơn, để trước hết, chính là để làm tròn nhân
đạo, rồi sau đó mới tiến đến tu giải thoát. Việc dịch ra Việt ngữ và xuất bản tác
phẩm này thời gian gần đây (năm 2006) còn cho thấy ít ra là đối với cư dân Bình
Dương, nhu cầu đến với đạo Phật, tìm hiểu và thực hành giáo lý của đạo theo một
dạng thức phổ biến trong giới bình dân xưa nay: dạng văn vần lục bát, gần gũi với
ca dao, tục ngữ vẫn còn được ưa chuộng.
Tóm lại, chỉ xét qua trường hợp của một tác
phẩm Hán Nôm được san định và lưu hành tại Bình Dương đầu thế kỷ 20, đã được dịch
ra Việt ngữ dưới dạng văn vần lục bát vào đầu thế kỷ 21, đã góp phần chỉ ra tính
chất dân gian trong Phật Giáo Việt Nam nói chung và riêng với Phật Giáo ở Bình Dương
hiện nay. Bình Dương là vùng đất có nhiều đặc thù về địa-văn hóa, với nhiều cộng
đồng dân cư từ các nơi đến sinh sống cận sông nước. Tính chất thoáng mở ấy đã giúp
cư dân tíếp thu dễ dàng loại hình truyền bá giáo lý qua truyện thơ, bằng văn vần
dễ nhớ, dễ thuộc, dễ đi vào lòng người. Với quan niệm truyền bá chính pháp bằng
mọi phương tiện, sao cho những điều cốt tủy, những tinh hoa trong giáo lý có thể
đến được một cách dễ dàng với nhiều người và đều được mọi người thực hành theo,
nhằm mang lại lợi lạc cho chính mình và cho mọi người, chính là các thiền sư đã
đạt được ý nguyện hoằng pháp (truyền đạo) của mình. Điều này đã tạo nên nguồn sức
mạnh nội lực để trong nhiều thế kỷ qua, từng lớp thiền sư đã đến và dừng chân tại
Bình Dương, đã góp phần không nhỏ vào sự tồn tại và phát triển của Phật Giáo trên
vùng đất này.
TRẦN HỒNG LIÊN
