Chuyện cũ
kể lại: THẦY MỘT CHỮ
KHẢI MINH
Nhà thơ Trịnh
Cốc 鄭谷 (849-911) danh tiếng đời Đường có bài thơ Chá Cô 鷓鴣 (chim đa đa) rất hay, bởi thế người đời gọi ông là Trịnh Chá Cô.
Trần Trọng San (1930-1998) dịch bài ấy như sau:
Cánh gấm la đà giỡn khói chơi
Hẳn bằng gà núi phẩm cao vời
Qua hồ cỏ biếc, mưa mờ mịt
Kêu miếu Hoàng Lăng, hoa rụng rơi
Nghe vọng, khách đi đầm ướt áo
Hát xong, người đẹp thắm nghiêng mày
Sông Tương ánh ỏi đua nhau gọi
Khóm trúc um tùm, nắng xế tây.
Trịnh Cốc có người bạn thơ
là hòa thượng
Tề Kỷ 齊己 (863-937). Một
hôm, vừa làm xong bài thơ ngũ ngôn bát cú Tảo
Mai 早梅 (hoa mai nở sớm), Tề Kỷ liền mang đến Trịnh
Cốc xin bạn chỉ giáo.
Trịnh Cốc xem đến hai câu Tiền thôn
thâm tuyết lý / Tạc dạ sổ chi khai 前村深雪裡 / 昨夜數枝開 (Thôn phía trước chìm sâu trong tuyết / Đêm hôm qua nở mấy
cành mai) thì thấy không ổn, bèn cầm bút và chỉ sửa một chữ sổ thành nhất. Như vậy, sổ chi (mấy
cành, vài cành) trở thành nhất chi (một
cành), tức là nhấn mạnh cái ý hoa mai nở sớm, chỉ mới được một cành mà thôi.
Tề Kỷ vô cùng khâm phục, tôn Trịnh Cốc là Nhất tự sư 一字師 (ông thầy [dạy] một chữ).
Bài thơ Tảo Mai của Tề Kỷ như
sau:
萬木凍欲折
孤根暖獨迴
前村深雪裏
昨夜一枝開
風遞幽香出
禽窺素艷來
明年如應律
先發望春臺
Vạn mộc đống dục chiết
Cô căn noãn độc hồi
Tiền thôn thâm tuyết lý
Tạc dạ nhất chi khai
Phong đệ u hương xuất
Cầm khuy tố diễm lai
Minh niên như ưng luật
Tiên phát vọng xuân đài.
Dịch xuôi:
Muôn cây cóng muốn gãy
Riêng một cội
ấm lại
Thôn trước ngập
trong tuyết
Đêm qua nở một
cành
Gió đưa ẩn
hương thơm
Chim trộm
nhìn bông trắng
Sang năm theo
luật trời
Trước rộ đài
ngóng xuân.
Tạm dịch ra lục bát:
Giá băng muốn bẻ muôn cây
Duyên may riêng một cội này ấm thôi
Thôn xa tuyết phủ ngập rồi
Đêm qua sớm nở kìa mai một cành
Gió đưa thoáng ẩn hương thanh
Chim nhìn trộm đóa trắng xinh mượt mà
Năm sau đúng luật trổ hoa
Trước tiên sớm rộ ở tòa ngóng xuân.
Truyền sang Việt Nam, câu Tạc dạ nhất
chi khai trong bài thơ Tảo Mai của
Tề Kỷ có lẽ đã “ảnh hưởng” ít nhiều tới thiền sư Mãn
Giác 滿覺 (1052-1096) đời Lý. Bởi thế, khi sáng tác
bài Cáo Tật Thị Chúng 告疾示眾 (Có bệnh bảo
mọi người) thiền sư kết thúc với hai câu nổi tiếng:
Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận
Đình tiền tạc dạ nhất chi mai.
莫謂春殘花落盡
庭前昨夜一枝梅
(Chớ bảo xuân tàn hoa rụng hết
Ðêm qua sân
trước một cành mai.)
Riêng dân gian thì có lẽ lại chịu “ảnh hưởng” lời
Tề Kỷ tán tụng Trịnh Cốc; thế nên ba chữ Nhất
tự sư được cải biên thành tục ngữ Việt Nam là Nhất tự vi sư, bán tự vi sư 一字為師, 半字為師 (Một chữ là thầy, nửa chữ [cũng] là
thầy).([1]) Và câu tục ngữ này được người Việt dùng để đề
cao lòng tôn sư trọng đạo, khuyên học trò phải luôn nhớ ơn thầy.
Nhiêu Lộc,
29-4-2019
KHẢI MINH
